Sayt test holatida ishlamoqda!
08 Yanvar, 2025   |   8 Rajab, 1446

Toshkent shahri
Tong
06:24
Quyosh
07:49
Peshin
12:35
Asr
15:30
Shom
17:14
Xufton
18:33
Bismillah
08 Yanvar, 2025, 8 Rajab, 1446

Imom Termiziyning "Sunan" asari va unga yozilgan sharhlar

17.05.2020   3607   17 min.
Imom Termiziyning

Imom Abu Iso Termiziy jahon tamadduniga o‘zining ma’naviy-ilmiy merosi bilan katta hissa qo‘shgan buyuk olimlardan hisoblanadi. Alloma taniqli hofiz imomlardan biri bo‘lib, uning ma’naviy merosi musulmonlarga manfaatli bo‘lib kelmoqda[1]. Manba va adabiyotlarda muhaddis qalamiga mansub asarlar soni aniq qaydlanmagan bo‘lsa-da, yigirmaga yaqini zikr qilib o‘tilgan. Shunga qaramasdan, ko‘pchilik olimlarning fikricha uning hali noma’lum kitoblari ham mavjud. Shubhasiz, “Sunani Termiziy” hadis to‘plami Imom Abu Iso Termiziyning shoh asari hisoblanadi. Bu kitob olimning bir umrlik ilmiy safar mashaqqatlarining samarasi bo‘lib, uni “Adha” kuni 270/883-884 yili yozib tugatgan[2]. Muallifning o‘zi kitobi haqida bunday deygan: “Ushbu kitobni tasnif qilganimdan keyin, uni Hijoz, Iroq va Xuroson ulamolariga taqdim etdim. Ular rozilik bildirib, qabul qildilar. Kimning uyida ushbu kitobdan bo‘lsa, o‘sha xonadonda xuddi Nabiy sallallohu alayhi va sallam gapirayotgandek bo‘ladi”[3].

Muhaddis va uning “Sunani Termiziy” kitobi haqidagi nafaqat zamonasining, balki bugungi kunning olimlari ham ijobiy fikrlar bildirmoqda. Jumladan, Hofiz Muhammad ibn Hibbon ibn Ahmad at-Tamimiy al-Bustiy (vaf. 354/965 y.) o‘zining “Kitob as-Siqot” nomli asarida Abu Iso Termiziy haqida bunday degan: “Abu Iso Termiziy hadislarni jamlagan, yozgan, yod olgan va zikr qilganlardan biridir”[4]. Abu Said al-Idrisiy bunday degan: “Hifzda unga teng keladigani bo‘lmagan”[5].

Abu Sa’d Abdulkarim ibn Muhammad ibn Mansur at-Tamimiy as-Sam’oniy (vaf. 562/1166 y.) o‘zining “Kitob al-Ansob” asarida Abu Iso Termiziyni bunday vasf etgan: “Munoqashasiz, u o‘z asrining peshqadami bo‘lib, turli asarlar sohibidir. Hadis ilmida ergashiladigan imomlardan biridir”[6].

Bu haqida mashhur hanafiy olimlaridan Ahmad ibn Mustafo Toshko‘prizoda (901-968/1495-1561) o‘zining “Miftoh as-saoda” nomli kitobida bunday degan: “Buyuk hofiz ulamolardan biri edi. Fiqhda qimmatli asarlari bor. Hadisni bir guruh muhaddis olimlardan o‘rgangan bo‘lib, “birinchi tabaqa” shayxlari bilan ko‘rishgan. Hadis ilmida ko‘pgina kitoblar yozgan. Uning ushbu “Al-jomi’-as-sahih” kitobi bu asarlar orasidagi eng foydalisi, eng ixcham tartiblisi va eng takrori ozidir. Unda boshqa hadis kitoblarida uchramaydigan xususiyatlar ham mavjud. Jumladan, mazhablar va istidlol (dalil keltirish) jihatlari e’tiborga olingan, sahih, hasan va g‘arib deb hadis darajalari aniq belgilangan. Bu kitobda jarh va ta’dilga o‘rin ajratilgan; kitob oxirida illatlarga doir maxsus bir bob ilova qilingan. Xullas, bu kitobda ulkan foydalar jamlangandir. Kitobni mutolaa qilgan kishilar bunga tan beradilar”[7].

Mashhur muarrix olimlardan Shihabuddin Abulfallah Abdulhay ibn Ahmad ad-Damashqiy (1032-1089/1623-1678) ham o‘zining “Shazarot az-zahab” kitobida “Tengdoshlarining taniqlisi va xotira hamdayetuklikda bir mo‘jiza edi”, deya ta’kidlagan[8].

Abu Abdulloh Muhammad ibn Ahmad ibn Usmon az-Zahabiy (vaf. 748/1347 y.) o‘zining “Mizon al-i’tidol fi naqd ar-rijol” asarida olimni “Bilittifoq, Abu Iso Termiziy ishonchga sozovor inson”, deb ta’kidlagan[9].

Al-Idrisiy ham u zotni “Hadis ilmida ergashiladigan imomlardan biri bo‘lgan”, deb tavsiflaydi[10].

Shuningdek, ushbu kitob haqida Hofiz Abul-Fazl Al-Maqdisiy quyidagicha bayon etgan: “Hirotda imom Abu Ismoil Al-Ansoriydan eshitdim. U o‘z majlisida, Termiziy va uning kitobi borasida so‘z ketganida bunday dedi: “Mening uchun uning (Termiziyning) kitobi Buxoriy va Muslim kitoblaridan ko‘ra foydaliroq. Chunki,Sahihi Buxoriy va Sahihi Muslimdan faqat mutaxassis olimlargina foydalana oladi. “Sunani Termiziy”dan esa har kim foydalanishi mumkin”[11].

Shayx Abdulaziz Mansur ushbu asari va uning tarkibiy tuzilishi haqida shunday degan: Ulug‘ vatandoshimiz – Abu Iso Muhammad At-Termiziyning qo‘lingizdagi “Sunani Termiziy” kitobi “Al-jomi’ as-sahih” (“Ishonarli to‘plam”), “Al-jomi’ al-kabir” (“Katta to‘plam”) yoki (“Sahihi Termiziy”) nomlari bilan ham mashhur. Ammo hazrati Imom At-Termiziy hadis ilmida “Sunani Termiziy” yo‘nalishiga asos solgan muhaddislardan bo‘lgani uchun bu kitob, asosan, “Sunani Termiziy” nomi bilan shuhrat qozongan. Ma’lumdirki, Yer yuzi musulmonlarining asosiy ko‘pchiligi hazrati Imomi A’zam mazhablariga rioya qiladilar. “Sunani Termiziy” kitobida esa xuddi ana shu mazhab jihatlari e’tiborga olingan. Hanafiy mazhabining fikr-qarashlarini Imom At-Termiziy “Kufa ahli”ning fikr-qarashlari tarzida bayon qilganlar[12].

“Sunani Termiziy” hadis to‘plami manbalarda turli nomlar bilan keltirilgan. Jumladan, ulardan quyidagilarni keltirish mumkin:

  1. Al-Jomi’. Bu nomni Shihobuddin Abulfazl Ahmad ibn Ali ibn Hajar al-Asqaloniy o‘zining “Tahzib at-tahzib” nomli asarida va Ahmad ibn Abdulloh al-Jazariy o‘zining “Xulosot Tahzib tahzib al-kamol” nomli kitobida zikr qilganlar[13].
  2. Al-Musnad as-sahih. Mansur al-Xolidiy bu haqida shunday degan: “Abu Iso dedi: Men bu kitob, ya’ni, “Al-Musnad as-sahih”ni tasnif qilib, uni Hijoz, Iroq va Xuroson ulamolariga taqdim etdim. Ular uni ijobiy qabul qildilar”[14].
  3. As-Sunan. Kitobning bu nom bilan atalishiga sabab shuki, undagi hadislarning fiqhiy mavzular tartibida tasniflanganligidir. Asarning ushbu nomi boshqalariga nisbatan keng tanilgani va asar tarkibiga mosi hisoblanadi.
  4. Al-Jomi’ as-sahih.“Sunani Termiziy” asariga nisbatan bu nomni Hoji Xalifa (1017-1067/1609-1657) o‘zining “Kashf az-zunun”nomli asarida va Ismoil Posho Bag‘dodiy (vaf. 1339/1920 y.) “Hadiyat al-orifin” kitobida keltirilganlar[15].
  5. Kitab as-sahih.
  6. Al-Musnad al-Jomi’. Bu nomni Hofiz Abulqosim al-Is’ardiy (vaf. 692/1293 y.) o‘zining “Fazoil al-Kitab al-jomi’ li Abu Iso at-Termiziy” nomli asarida ishlatgan.
  7. Al-Jomi’ al-Kabir. Abulhasan Ali ibn Muhammad ibn Muhammad ibn ibn Abdulkarim al-Jazariy ash-Shayboniy (555-630/1160-1233) o‘zining “al-Komil fi at-tarix” nomli asarida bunday deydi: “Abu Iso Termiziy imom va hofiz bo‘lgan. Ajoyibasarlar muallifi bo‘lib, kitoblarining eng yaxshisi “al-Jomi’ al-kabir”[16]. Shuningdek, ushbu nom “Sunani Termiziy”ning zamonaviy nashrlarida ham qo‘llanilgan[17].
  8. Al-Jomi’ al-muxtasar min sunan Rasululloh. Bu nom ham ba’zi manbalarda keltirilgan.
  9. Kitob al-Jomi’.

Bu boradagi xulosani mashhur tarixchi olimlardan Hoji Xalifa o‘zining “Kashf az-Zunun” nomli kitobida quyidagicha bayon etgan: “Bu hadis bobida tasnif etilgan “al-Kutub as-sitta” (olti sahih hadis kitob) ning uchinchi kitobi bo‘lib, u “Jomi’ at-Termiziy” nomi balan ataladi. Shuningdek, u “as-Sunan” deb ham yuritiladi. Ammo, birinchi nomi ko‘proq qo‘llaniladi”[18].

Imom Abu Iso Termiziyning “Sunani Termiziy” hadis to‘plami ishonchlilik darajasidan “al-Kutub as-sitta” tarkibiga kiradi. Lekin, uning tartib bo‘yicha nechanchi o‘rinda turishi borasida olimlar turli fikrlarni bildirganlar. Yuqorida atilgani singari, Hoji Xalifa “al-Kutub as-sitta”ning uchinchi kitobi degan. Shuningdek, bu haqida mashhur hanafiy olimlaridan Ahmad ibn Mustofa Toshko‘prizoda o‘zining “Miftoh as-sa’oda” nomli kitobida bunday degan:

  1. Sahihi Buxoriy;
  2. Sahihi Muslim;
  3. Al-Muvatto;
  4. Sunani Abu Dovud;
  5. Sunani Termiziy;
  6. Sunani Nasoiy;
  7. Sunani Ibn Moja;
  8. Sunani Doraqutniy;
  9. Musnadi Ahmad;
  10. Musnadi Ibn Abu Shayba;
  11. Musnad Bozzor[19].

Asar tarkibiga to‘xtanilsa, unda jami 3956 hadis jamlangan bo‘lib[20], ular bir yuz ellik bir kitobga tasniflangan[21].Lekin, mazkur hadislar miqdorida ba’zi bir hadislar borasida keltirilgan ikki sanad rivoyati inobatga olinmagan.

Darhaqiqat, Imom at-Termiziyning “Sunan” asari nafaqat hadis ilmida, balki fiqh ilmida ham katta mavqega egadir. Chunki, ushbu kitob manba sifatida ikki ilm sohasida birdek ahamiyatga kasb etadi. Qolaversa, unda keltirilgan hadislarni saralashda asosiy e’tibor amaliyotga qaratilgan. Jumladan, bu haqida Imom Abu Iso Termiziy “Kibot al-Ilal as-sag‘ir” kitobida quyidagicha bayon qilgan:

“Bu kitobda jamlangan barcha hadislarga amal qilingan va ularni ba’zi ilm ahllari hujjat sifatida qabul qilganlar. Faqat, ikki hadis bundan mustasnodir.

Shu jihatdan ham kitobning fiqhiy ahamiyati katta bo‘lib, bu o‘rinda esa, asarning hanafiy mazhabidagi o‘rni tadqiq etiladi.

“Sunan” asarining turli joy va yillarda nashr qilingan nusxalarining aksarida kitobdagi hadislar soni takrori bilan qo‘shib hisoblaganda 3956 ta ekani ko‘rsatilgan bo‘lib, shulardan hukmiy hadislarni ifodalashda to‘qson oltita atama qo‘llanilgan. Aslida, ushbu kitob fiqhiy manba sifatida Ahl as-sunna va-l-jamoadagi to‘rtta fiqhiy mazhab (hanafiy, shofiiy, molikiy va hanbaliy) uchun ham birday qadrli hisoblanadi. Shuning barobarida, kitobning mazkur mazhablardan hanafiy mazhabidagi o‘rni ancha salmoqli bo‘lib, fiqhiy masalalarni dalillashda muhim ahamiyat kasb etadi. Bu o‘rinda shuni alohida ta’kidlash kerakki, Imom at-Termiziy ushbu to‘rtta mazhabning birortasiga yoki boshqa olimlarning fikriga yon bosmagan va rad ham qilmagan, balki muayyan masala doirasida olimlarning fikrlarini jamlab bayon qilgan va o‘sha masalada mavjud hadisning darajasini ko‘rsatib o‘tgan, xolos. Buning boisi shuki, Imom at-Termiziyning o‘zi mujtahidlikning tarjih darajasiga yetganligidir. Lekin, ba’zan muhaddisning ba’zi olimlar tomonidan shofiiy yoki hanafiy mazhabiga ergashganligi bayon qilingan. Shu nuqtayi nazardan, Imom at-Termiziyning qaysi mazhabga egashganligi emas, balki “Sunan” asarining hanafiy mazhabidagi manbaviy o‘rni yoritiladi. Aslida, “Sunan” kitobining hanafiy mazhabidagi o‘rnini unga yozilgan sharhlarning aksari hanafiy mazhabi vakillari tomonidan bitilgani ham ko‘rsatib turibdi. Shunga qaramasdan mavzuni batafsil bayon etish uchun bu o‘rinda kitobdagi hadislarning hanafiy mazhabida qo‘llanishilish jihatiga e’tibor qaratiladi.

Imom at-Termiziyning “Sunan” asarida muayyan hadis borasidagi fiqhiy masala doirasida hanafiy mazhabi mavqeni bayon qilish uchun “أهل الكوفة” (Kufa ahli) istilohini qo‘llagan va u faqhiy mazhablarni ifodalaydigan iboralarining eng ko‘p istifoda etilgani hisoblanadi. Endi, kitobda keltirilgan hadislardan qay darajada hanafiy mazhabida istifoda qinishi va uning ahamiyati “كتاب الوتر” haqidagi hadislar doirasida bayon etiladi. Xususan, “Sunan”da Vitr namozi haqida yigirma bitta hadis (453-hadisdan 472-hadisgacha) keltirilga.

Xulosa o‘rnida shuni aytish mumkinki, hanafiy mazhabida ushbu mavzu doirasida “Sunan”da keltirlgan yigirma bir hadisning o‘n ikkitasi hujjat sifatida qabul qilingan, yettitasi hujjat sifatida qabul qilinmagan va ikkitasi ta’vil qilingan. Shu bilan bir qatorda, hanafiy mazhabida qabul qilinmagan hadislar boshqa mazhab vakillari tomonidan qabul qilinganini kuzatish mumkin. Xullas, ushbu hadis to‘plami nafaqat hanafiy mazhabi uchun, balki boshqa mazhablarga ham birdek qadrli va muhim manba sifatida e’tirof etiladi. Ammo, hanafiy mazhabi fiqhiy masalalariga hujjat sifatida asoslangan hadislarning ko‘pchiligi “Sunan”da keltirilgani tufayli uning boshqa mazhablarga qaraganda hanafiy mazhabi uchun muhim manba hisoblanadi. Shuning uchun, tarixda ham, bugungi kunda ham ushbu kitobga hanafiy mazahbi vakillari tomonidan ko‘plab sharhlar bitilgan hamda bitilmoqda.

 

[1] Jamoluddin Abulhajjoj Yusuf al-Mizziy. Tahzib al-Kamol. – Bayrut: Muassasat ar-risala, 1996. – J. XXVI. – B. 250.

[2] Abu Bakr Muhammad ibn Abdulg‘aniy. Kitab at-taqyid. – Haydarobod: Matbaa majlis ad-doirat al-usmoniya, 1983. – J. I. – B. 92.

[3] Abu Abdulloh Shamsuddin Muhammad az-Zahabiy. Kitob Tazkirat al-huffoz. – Bayrut: Dor al-kutub al-ilmiya, 1998. – B. 634.

[4] Al-Hofiz Muhammad ibn Hibbon ibn Ahmad at-Tamimiy al-Bustiy. Kitob as-Siqot. – Haydarobod: Doirot al-ma’rifa li Umaniya, 1973. – J. IX. – B. 153.

[5] Shihobuddin Muhammad ibn Ahmad ibn Usmon az-Zahabiy. Siyar a’lom an-nubalo. – Bayrut: Muassasat ar-risola, 1996. – J. XIII. – B. 273.; Shihobuddin Abulfazl Ahmad ibn Ali ibn Hajar al-Asqaloniy. Tahzib at-tahzib. – Bayrut: Muassasat ar-risola, 1996. – J. III. – B. 668.

[6] Abu Sa’d Abdulkarim ibn Muhammad ibn Mansur at-Tamimiy as-Sam’aniy. Al-Ansob. – Haydarobod: Doirot al-ma’rifa li Umaniya, 1980. – J. II. – B. 335; – J. III. – B. 45.

[7] Abulxayr Isomuddin Ahmad ibn Mustofa ibn Jalil Toshko‘prizoda. Miftah as-Saoda. – Bayrut: Dor al-kutub al-ilmiya, 1975. – J. II. – B. 122.

[8] Shihabuddin Abulfallah Abdulhay ibn Ahmad ibn Muhammad ad-Damashqiy. Shazarot az-Zahab fi axbor man zahab. – Bayrut: Dor ibn Kasir, 1986. – J. III. – B. 327.

[9] Abu Abdulloh Muhammad ibn Ahmad ibn Usmon az-Zahabiy. Mizon al-i’tidol fi naqd ar-rijol. – Bayrut: Dor al-ma’rifa, 1975. – J. III. – B. 678.

[10] Shihobuddin Abulfazl Ahmad ibn Ali ibn Hajar al-Asqaloniy. Tahzib at-tahzib. – Bayrut: Muassasat ar-risola, 1996. – J. III. – B. 668.

[11] Shihobuddin Muhammad ibn Ahmad ibn Usmon az-Zahabiy. Siyar a’lom an-nubalo. – Bayrut: Muassasat ar-risola, 1996. – J. XIII. – B. 277.

[12]Abu Iso Muhammad at-Termiziy. Sunani Termiziy./ Tarjimon, sharh va izohlar muallifi: Mirzo Kenjabek. – T.: Sharq, 2010. – B. 12.

[13] Shihobuddin Abulfazl Ahmad ibn Ali ibn Hajar al-Asqaloniy. Tahzib at-tahzib. – Bayrut: Muassasat ar-risola, 1996. – J. III. – B. 668.; Ahmad ibn Abdulloh al-Jazariy. Xulosot Tahzib tahzib al-kamol. – Misr: al-Matbaa al-kubro, 1884. – B. 355.

[14] Shihobuddin Abulfazl Ahmad ibn Ali ibn Hajar al-Asqaloniy. Tahzib at-tahzib. – Bayrut: Muassasat ar-risola, 1996. – J. III. – B. 669.

[15] Mustafo ibn Abdulloh. Kashf az-zunun. – Bayrut: Dor ihya at-turos al-arabiy, 2004. – J. I. – B. 320.

[16] Abulhasan Ali ibn Muhammad ibn Muhammad ibn ibn Abdulkarim al-Jazariy ash-Shayboniy. Al-Komil fi at-tarix. – Bayrut: Dor al-kutub al-ilmiya, 1994. – J. VI. – B. 373.

[17] Qarang. Abu Iso Termiziy. Sunan. – Bayrut: Dor al-g‘arb al-islomiy, 1996. 6 jild.

[18] Mustafo ibn Abdulloh. Kashf az-zunun. – Bayrut: Dor ihya at-turos al-arabiy, 2004. – J. I. – B. 320.

[19] Abulxayr Isomuddin Ahmad ibn Mustofa ibn Jalil Toshko‘prizoda. Miftah as-Saoda. – Bayrut: Dor al-kutub al-ilmiya, 1975. – J. II. – B. 113-114.

[20] Qarang. Abu Iso Termiziy. Sunan. – Bayrut: Dor al-g‘arb al-islomiy, 1996. VI j.

[21] Shihabuddin Abu Hafs Umar ibn Kasir ibn Dav’in ibn Kasir al-Qurashiy. Al-Bidaya va-n-nihaya. – Bayrut: Dor al-maorif, 1990. – J. XI. – B. 67.

 

Toshkent islom instituti

"Hadis va islom tarixi fanlari" kafedrasi o‘qituvchisi F.Xomidov

Maqolalar
Boshqa maqolalar

Jannat ne’matlari haqida o‘ylaganmisan?!

8.01.2025   5955   14 min.
Jannat ne’matlari haqida o‘ylaganmisan?!

Jannat ahliga va’da qilingan abadiy ne’matlar haqida ham uzoq fikr et, qalbing umidga to‘lsin. Nafsingni xavf qamchisi bilan haydab, umid bilan jilovla va sirotul mustaqimga yo‘lla. Ana shunda buyuk mulkka yetasan, alamli azobdan xalos bo‘lasan.

Ahli jannat xususida, ularning yuzlarida aks etgan ne’matlar jilvasi, mushk bilan muhrlangan may ila qondirilishlari haqida o‘ylaganmisan?! Jannat ahli oq durdan tikilgan chodirlar ichida, qizil yoqutdan bo‘lgan minbarlarda, yashil bolishlar va gilamlar ustida, may va asal oqayotgan daryolar bo‘yida qurilgan so‘rilarda yastanib o‘tirurlar. Ularning atrofida xizmatga hozir g‘ulomlar va hech qachon qarimaydigan bolalar bo‘lur. Jannat ohu ko‘zli, xushxulq va go‘zal yuzli ayollar bilan ziynatlangan. Yoqut va marjondek nafis bu bokiralarga ilgari na bir ins va na bir jin tegingan...
Ularning egnidagi oppoq ipak ko‘zlarni qamashtiradi. Boshlaridagi inju va marjonlar qadalgan tojlari undan-da nurafshon. Ishvalari sokinlik va osudalik bilan bezangan yuzlar qarib qolish kabi noqisliklardan xoli. Ular jannat bog‘chalarining o‘rtasida yoqutdan bunyod etilgan chodirda yolg‘iz bo‘lurlar.

Ularning huzurida borlig‘i hayo bilan to‘silgan musaffo ohu ko‘z hurlar bor. Ustlarida esa mangu yosh bolalar oqar chashmadan qadahlarni, ko‘zalarni va kosalarni aylantirib tururlar. Yana ular uchun xuddi sadaf ichida yashirib qo‘yilgan gavhar misoli ohu ko‘z hurlar bordir. Bu hurlar jannat ahlining dunyo hayotida qilib o‘tgan solih amallarining mukofotidir. Ular jannatning chashmalar, daryolar oqib turgan emin maqomida, Qodir Podshoh huzuridagi rozi bo‘lingan o‘rinda Malikul Karim Parvardigorining jamoliga boqadilar. Ularning yuzlarida ne’matlar jilvasi porlaydi. Ularga na bir zaiflik, na bir xorlik yetadi. Balki ular Parvardigori tomonidan yog‘dirilayotgan turli ne’matlardan baxtiyor, o‘zlari istagan maskanda abadiy qolguvchidirlar. Ularga u yerda na bir xavf, na bir hazinlik yetmas, balki baloyu falokatlardan omondadirlar.

Ular jannat taomlaridan yeydilar. Sut, may, asal to‘la daryolardan ichadilar. U daryolarning yerlari kumushdan, toshlari marjon, tuprog‘i mushk, o‘tlari za’farondir. Quyuq kofur aralashgan oq atirgul suvlariga to‘la bulutlardan yomg‘irlar yog‘adi. Jannat ahliga asli kumushdan bo‘lgan, dur, yoqut, marjonlar bilan ziynatlangan qadahlar, shuningdek, ichida muhrlangan may, aralashmasi chuchuk salsabil bo‘lgan maykosalar keltiriladi. U maykosalardan nur porlaydi. Ularning sofligi shu darajadaki, mayning mayinligi va qirmizi ranggi kosaning tashqari tomonidan bilinib turadi. Chunki, bu odamzodning san’ati emas, u bunday go‘zallikdan ojiz. Maykosalar chehrasidan nur yog‘ilayotgan xodimlar kaftida (jannat ahliga uzatilgan holda) turadi.

Ha, xodimlarning nur porlayotgan yuzlari quyoshga o‘xshaydi, faqat, u yuzlardagi halovat, u ko‘zlardagi husnu malohat quyoshda ne qilsin!
Ajabo! Oxirat diyorining bu sifatlariga, bu diyor ahlining o‘lmasligiga va jannat ahlining kutilmagan o‘zgarish, ofat-balolardan omonda ekanligiga aniq ishongan kishi, qanday qilib, oxiri xarobalikka yuz tutuvchi bu o‘tkinchi dunyoni o‘ziga do‘st bilishi mumkin?! Qanday qilib, u diyor lazzatini, bu dunyo lazzatiga almashtirish mumkin?!

Allohga qasamki, agar jannatda sihat-salomatlik bilan birga o‘lim, ochlik, tashnalik kabi ofatlardan omonlik bo‘lsa-yu, boshqa hech narsa bo‘lmasa, faqat shu sababning o‘zi ham bu dunyodan yuz o‘girishga arziydi. Nega endi oxirat diyori bu dunyodan ustun qo‘yilmasin? Axir, jannat ahli har qanday xavfdan omon podshohlardir. Ular turli-tuman ne’matlar ichida shod-xurram, xohlagan ne’matlari oldida muhayyo! Ular har kuni Arsh yonida hozir bo‘lib, Allohning diydoriga nazar soladilar...
Abu Hurayra Rasuli akram alayhissalomning bunday deganlarini rivoyat qiladi: «Munodiy nido qiladi: "Ey jannat ahli! Endi siz hamisha sog‘lomsiz, hech qachon dardga chalinmaysiz, hamisha tiriksiz, hech qachon o‘lmaysiz. Doimo yoshsiz, hech qachon qarimaysiz. Albatta, siz saodatli bo‘lasiz, hech qachon baxtsizlikka yo‘liqmaysiz"» (Muslim rivoyati).
Alloh taolo deydi: «Qilib o‘tgan (yaxshi) amallaringiz sababli sizlarga meros qilib berilgan jannat mana shudir» (A’rof, 43-oyat).

Jannat sifatlari bilan tanishmoqchi bo‘lsang, Qur’on o‘qi. Jannat haqida Alloh taoloning bayonidan ulug‘roq bayon bormi?!

«Parvardigori (huzurida) turishidan (ya’ni, Parvardigor oldida turib, hayoti dunyoda qilib o‘tgan barcha amallariga javob berishidan) qo‘rqqan kishi uchun ikki jannat bordir» (Rahmon, 46) oyatidan to sura oxirigacha, shuningdek, Voqea va boshqa suralarni ham o‘qi, jannat haqidagi xabarlarning tafsilotiga boq! Avvalo, jannatning soni bilan bog‘liq jihatlarga e’tiboringni qarat. Rasuli akram sollallohu alayhi vasallam Rahmon surasidagi «Parvardigori (huzurida) turishidan qo‘rqqan kishi uchun ikki jannat bordir» oyati xususida deydilar: «Ikki jannat bor, u yerning idishlari va boshqa barcha narsalari kumushdan. Ikki jannat bor, u yerning idishlari va boshqa barcha narsalari oltindan. «Adn» deyilmish mangu jannatda ahli jannat va Parvardigorining orasida kibriyo ridosigina bo‘lur» (Muttafaqun alayh).

Keyin jannat eshiklarini tasavvur qil. Ularning soni toatingga yarasha. Ya’ni, qaysi mo‘minning Alloh taologa itoati ko‘p bo‘lsa, unga ochiladigan jannat eshiklari ham shunchalik ko‘p bo‘ladi. Jahannam eshiklarining soni ham kishining ma’siyatiga muvofiq bo‘ladi. Ya’ni, inson Alloh taologa qancha ko‘p itoatsizlik qilsa, unga shuncha ko‘p do‘zax eshiklari ochiladi.
Abu Hurayra Rasuli akram sollallohu alayhi vasallamning bunday deganlarini rivoyat qiladi: «Kimki Alloh yo‘lida o‘z molidan bir juft narsani infoq qilsa, u jannatning barcha eshiklaridan chorlanadi. Jannatning sakkizta eshigi bor. Kimki ahli namoz bo‘lsa, «Bobus solat» (Namoz eshigi)dan, ro‘za ahli «Bobus siyam» (Ro‘za eshigi)dan, ahli sadaqa bo‘lsa, «Bobus sadaqa» (Sadaqa eshigi)dan, ahli jihod bo‘lsa, «Bobul jihod» (Jihod eshigi)dan ichkariga chorlanadi». Shunda Abu Bakr roziyallohu anhu:
– Allohga qasamki, bu eshiklarning bittasidan chaqirilgan kishi najot topadi. Jannat eshiklarining barchasidan chorlanadigan kishi ham bormi?
Ha, sen o‘shalardan biri bo‘lishingni umid qilaman, dedilar Nabiy alayhissalom» (Muttafaqun alayh).

Osim ibn Zamra Ali karramallohu vajhahudan rivoyat qiladi: «Hazrati Ali do‘zaxni eslatdi. Shunday bir qo‘rqinch bilan eslatdiki, uning dahshatidan hozir qo‘rqinchdan boshqasi xotirimdan ko‘tarildi. Keyin shu oyatni o‘qidi: «Parvardigorlaridan qo‘rqqan zotlar esa to‘p-to‘p holda jannatga kiritiladilar. Qachonki ular darvozalari ochilgan holdagi (jannatga) kelib yetganlarida va uning qo‘riqchilari: «Sizlarga tinchlik-omonlik bo‘lsin! Xush keldingiz! Bas, unga mangu qolguvchi bo‘lgan hollaringizda kiringiz» deganlarida (ular behad shodlanurlar)» (Zumar, 73-oyat).

So‘ngra keyingi chashmaga borib, u bilan poklanadilar. Ularga ne’matlar jilvasi yog‘iladi. Badandagi tuklardan mudom xush bo‘ylar taraladi. Sochlar go‘yo atirli moy surilgandek bir tekis, tartibli. Keyin ular jannatga yetib keladilar. Jannat qo‘riqchilari ularga: «Sizlarga tinchlik-omonlik bo‘lsin! Xush keldingiz! Bas, unga mangu qolguvchi bo‘lgan hollaringizda kiringiz» – deyishadi.
So‘ng vildon – mangu yosh bolalar ularni qarshi olishib, atrofida aylanishadi, bamisoli, dunyo bolalari uzoq vaqt ko‘rmagan yaqinlarini sog‘inch bilan kutib olib, atrofida aylanishganlari kabi. Ular ahli jannatga: «Quvoning, shodlaning! Qarang, Alloh taolo sizga shunchalik ne’matni ato qilibdi!» – deya suyunchilashadi».

Roviy deydi: «Mangu yosh bolalardan biri jannat ahli zavjalaridan bo‘lgan ohu ko‘z hurlardan biriga: «Falonchi keldi!» deb u jannatiyning dunyoda chaqirilgan ismini aytadi. Shunda ohu ko‘z hur:
– Sen uni aniq ko‘rdingmi? – deb so‘raydi.
– Ha, aniq ko‘rdim, mana u izimdan kelyapti, – deydi u. O‘shanda u hur sevinchdan shu darajada yengillashib ketadiki, bir zumda jannat eshigi bo‘sag‘asida hozir bo‘ladi. Jannatiy banda o‘z maskaniga yetib, marjonlardan iborat sohil ustiga qurilgan qizil, sariq, yashil kabi turfa rangda tovlanayotgan ko‘shkka nazari tushadi. Boshini ko‘tarib, chaqmoqdan chaqnayotgan ko‘shkning shiftiga asta qaraydi. Agar Alloh taoloning taqdiri bo‘lmaganida bu yorqinlik uning ko‘zini ko‘r qilgan bo‘lar edi. Ko‘zini shiftdan olar ekan, qoshida zavjalarini, buloq bo‘yiga qo‘yilgan qadahlarni, tizib qo‘yilgan yostiqlarni va to‘shalgan gilamlarni ko‘radi. So‘ngra ularga suyanib: «...Bizlarni bu (ne’matlarga) yo‘llagan Zot-Allohga hamdu sano bo‘lgay. Agar bizni Alloh hidoyat qilmaganida hargiz yo‘l topa olmas edik...» – deydi (A’rof, 43-oyat).
Keyin munodiy nido qiladi: «Mangu hayotsiz, hargiz o‘lmaysiz. Doimo bunda muqimsiz, hech qachon ketmaysiz. Hamisha salomatsiz, hech qachon xastalanmaysiz».
Rasuli akram alayhissalom dedilar: «Qiyomat kuni jannat eshigi oldida hozir bo‘laman, uning ochilishini so‘rayman. Shunda jannat qo‘riqchilari:
– Kim u? – deydi.
– Muhammad! – deyman.
Sizdan oldin birorta kishiga eshikni ochmaslikka buyurilgan edim, – deydi u» (Muslim rivoyati).
Jannatdagi ko‘shklar, u yerda darajalarning farqlanishi to‘g‘risida ham fikr et. Chunki, oxirat daraja jihatidan eng yuksak, afzalligi jihatidan eng ulug‘ mezondir. Odamlar toatlarning zohiriy ko‘rinishida va botiniy xulqda bir-biridan farqlangani kabi amallariga ko‘ra taqdirlanishda ham farqlanadilar. Agar yuksak darajalarni ko‘zlayotgan bo‘lsang, jiddu jahd qil, toki Olloh taologa itoat qilishda hech kim sendan o‘zib ketolmasin. Axir, Olloh taolo ayni shu maydonda senga musobaqa va raqobatni buyurgan-ku!
«(Ey insonlar), Parvardigoringiz tomonidan bo‘ladigan mag‘firatga hamda Olloh va Uning payg‘ambarlariga iymon keltirgan zotlar uchun tayyorlab qo‘yilgan, kengligi osmon va yer kengligi kabi bo‘lgan jannatga shoshilingiz...» (Hadid, 21-oyat).
«U (may)ning muhri mushk bo‘lur. Bas, bahslashguvchi – musobaqa qilguvchi kishilar (mana shunday mangu ne’matga yetish yo‘lida) bahslashsinlar – musobaqa qilsinlar» (Mutaffifun, 26-oyat).
Ajabo! Yaqinlaring yo qo‘shnilaringdan birortasi boyib ketsa yoki imoratini baland qilib ko‘tarsa, siqilasan, qiynalasan. Hasad tufayli hayoting achchiq zardobga aylanadi. Lekin eng oliy qarorgohda, jannatda shunday yaqinlaring yoki qo‘shnilar borki, ular o‘z fazilatlari bilan allaqachon sendan o‘zib ketdi. Bu fazilatlarga dunyo va undagi jamiki narsalar ham bas kelolmaydi.
Abu Said Xudriy Payg‘ambar alayhissalomning shunday deganlarini rivoyat qiladi: «Ustma-ust, darajama-daraja joylashgan ko‘shk ahli jannatiylarga, bamisoli uzoq ufqlarda mag‘ribu mashriqqa sochilib, bir-biri bilan musobaqalashayotgan yulduzlardek bo‘lib ko‘rinadi.
– Ey Ollohning rasuli, ular payg‘ambarlardan o‘zgasi yetolmaydigan manzilmi? – deya so‘rashdi.
– Jonim izmida bo‘lgan Zotga qasamki, u Ollohga iymon keltirgan va mursallarni tasdiqlagan kishilarning manzillaridir» (Muttafaqun alayh).
Rasuli akram bu haqda yana shunday deganlar: «Jannatdagi baland daraja egalarini ulardan quyidagilar xuddi osmon ufqlarida porlagan yulduzlarni ko‘rganday ko‘radilar. Abu Bakr va Umar shulardandir...» (Termiziy rivoyati).
Jobir Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan bunday rivoyat qiladilar: «Payg‘ambar alayhissalom bizga:
Sizlarga jannat ko‘shklarining xabarini beraymi? – dedilar.
– Ota-onamiz Sizga fido bo‘lsin, yo Allohning rasuli, xabarini bering, – dedik.
Jannatda hamma tomoni gavhardan bunyod qilingan ko‘shklar bor. Bu ko‘shklar shu darajada shaffofki, tashqarisidan ichi, ichidan tashqarisi ko‘rinib turadi. Ko‘shk ichkarisida na ko‘z ko‘rgan, na quloq eshitgan, na inson xotiriga kelgan bir ne’mat, tuganmas lazzat, adoqsiz surur bor, – dedilar.
– Yo Allohning rasuli, bu ko‘shklar kim uchun hozirlangan? – so‘radim.
– Shunday bir kishi uchunki, u salomni yoyadi, taom yediradi, davomli ro‘za tutadi, tunda odamlar uyquga g‘arq paytda namoz o‘qiydi, – dedilar.
– Yo Allohning rasuli, bularni kim bajara oladi? – dedik.
– Ummatim bu ishlarni bajarishga qodir. Ular haqida sizlarga xabar berayinmi? Kim birodariga yo‘liqqan paytda salom bersa yo alik olsa, demak u salomni yoygan bo‘ladi. Kimki ahli oilasini to‘yguncha oziqlantirsa, taom yediruvchilar jumlasidan bo‘ladi. Kimki ramazon oyida va har oyning uch kunida ro‘zador bo‘lsa, davomli ro‘za tutgan hisoblanadi. Kimki xufton va bomdod namozini jamoat bilan ado qilsa, tunda odamlar ya’ni, yahudiylar, nasoralar va majusiylar uyquda paytda namoz o‘qigan bo‘ladi, – dedilar Rasululloh sollallohu alayhi vasallam» (Abu Naim rivoyati).

Alloh taoloning: «...abadiy jannatlardagi pokiza maskanlarga kiritur» (Saf, 12) oyati haqida Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan so‘rashdi. Rasuli akram dedilar: «Pokiza maskanlar – marjonlardan bunyod qilingan qasrlardir. Har bir qasrda qirmizi yoqutdan bo‘lgan yetmishta hovli, har hovlida yashil zumraddan bo‘lgan yetmishta uy, har uyda bir taxt, har taxtda barcha ranglardan uyg‘un yetmishta to‘shak, har to‘shakda ohu ko‘zli hurlardan bir jufti halol bor. Har uyda yetmishta dasturxon, har dasturxonda yetmish xil taom bor. Har uyda yetmishta xodima bor. Mo‘min kishiga har kuni ertalab shunday bir quvvat beriladiki, kun davomida xodimlarning barchasi bilan qo‘shilishga qodir bo‘ladi» (Abu Shayx rivoyati).

Abu Homid G‘azzoliy "Ihyo ulumud din (So‘nggi manzil zikri)" kitobidan