Ona Vatanimizda erkinlik bo‘lib, diniy mavzudagi adabiyotlar ko‘plab nusxalarda nashr etila boshlanganidan so‘ng ushbu sohaga oid so‘z va iboralar, turlicha yozilib, qo‘shimchalar turlicha qo‘llana boshlandiki, ularni bir xil usulda yozish va qo‘llash masalasida hamon bir to‘xtamga kelinmadi. Yakuniy xulosaga kelinib, amalda qo‘llanilayotganlari ham bir oz andesha uyg‘otayotir. Xususan, -lar qo‘shimchasi ham ilm va ijod ahli o‘rtasida ko‘plab bahsu munozaralarga sabab bo‘lmoqda. Bir toifa hurmatli shaxslar otiga -lar qo‘shimchasini qo‘shib aytishsa, boshqa toifa buni inkor etib, -lar ko‘plik qo‘shimchasi ekanini iddao etadi va: “otamlar”, deganda uning otasi ko‘pmi? degan savol paydo bo‘lib qoladi”, deydi.
Mamlakatimizning peshqadam axborot agentligi O‘zA va yetakchi nashrlari “Tafakkur” jurnali va “Xalq so‘zi” gazetasida -lar qo‘shimchasi faqat ko‘plik ma’nosida qo‘llanilayotir.
Biroq diniy nashrlarda -lar qo‘shimchasi ko‘plik bilan birga shaxsga hurmat ifodasi ma’nosida ham qo‘llanmoqda. Masalan, “Payg‘ambar sollalllohu alayhi vasallam aytdilar”, “Shayx hazratlari keldilar” va shunga o‘xshash.
Nega bunday bo‘layotganini bilish uchun tilimizda ushbu qo‘shimcha qanday vazifalarni bajarishiga e’tibor qaratmog‘imiz lozim. Jumladan, 2015 yil nashr etilgan “O‘zbek tilidan ma’ruzalar to‘plami”da bunday yozilgan:
-lar qo‘shimchasining uslubiy vazifalari
Agar qo‘shimcha o‘z vazifasini bajarsa, bu uning morfologik vazifalari hisoblanadi. masalan, kitoblar so‘zida -lar qo‘shimchasi grammatik ko‘plikni ifodalamoqda. Bu esa uning vazifasi, ya’ni morfologik vazifasi sanaladi. Agar qo‘shimcha o‘z vazifasidan boshqa vazifalarni ham bajarsa, bu uning uslubiy vazifasi hisoblanadi. Masalan, Onamlar keldilar gapida -lar qo‘shimchasi hurmat ma’nosini ifodalamoqda. Bu uning o‘z vazifasi emas (yuqorida ta’kidlaganimizdek, -lar qo‘shimchasining vazifasi grammatik ko‘plikni hosil qilish), balki uslubiy vazifasidir.
Otlarning ko‘plik shakli ko‘plik ma’nosidan tashqari hurmat, umumlashtirish, kuchaytirish (ko‘zim – ko‘zlarim, labi – lablari) ma’nolarini ham ifodalashi mumkin:
1. Hurmat ma’nosi. -lar qo‘shimchasi qarindoshlik munosabatini bildiruvchi shaxs otlari (dada, ona, oyi, amma, xola, tog‘a, aka, opa kabi so‘zlar)ga qo‘shilganda 1 va 2 shaxs egalik qo‘shimchalaridan oldin kelsa grammatik ko‘plik, keyin kelsa hurmat ma’nosini ifodalaydi.
Qiyoslang:
Akalarim keldilar – grammatik ko‘plik – 1 shaxsda;
Akamlar keldilar – hurmat – 1 shaxsda;
Akalaring keldilar – grammatik ko‘plik – 2 shaxsda;
Akanglar keldilar –hurmat – 2 shaxsda;
3 shaxsda esa -lar qo‘shimchasi o‘z ma’nosiga qarab ko‘plik yoki hurmatni bildiradi. Qiyoslang: Dadamning akalari keldilar. Bu yerda hurmat yoki ko‘plik ma’nosi ifodalangan.
2. O‘zi qo‘shilayotgan otning ma’nosini kuchaytirish. -lar qo‘shimchasi faqat birlik sonda qo‘llaniladigan inson a’zolari yoki mavhum otlarga qo‘shilganda ma’noni kuchaytiradi: Sizlarga qarab zavqlarim (zavq – mavhum ot) toshib ketdi. Boshlarim (bosh – inson a’zosi nomi) og‘rib ketdi.
Solishtiring: ko‘zlarimga ishonmayman (“O‘tkan kunlar”). Bu jumladagi ko‘zlarimga so‘zini birlik shaklga – ko‘zimga shakliga almashtirib ko‘ring. Ikkinchi holat bilan birinchi holat bir xil ma’noni – birlik ma’nosini (bir kishining ko‘zini) ifodalasa ham, lekin bu ikki holat ta’sirchanlik, ifodalilik belgisiga ko‘ra bir-biridan farq qiladi. Birinchisida yuqoridagi belgilar bor, ikkinchi holatda esa yo‘q. Ba’zan tasviriylik, ifodalilikni kuchaytiradi: ko‘z yoshini artdi – ko‘z yoshlarini artdi.
3. Umumlashtirish, jamlash ma’nosini bildirsa atoqli otlar turdosh otlarga aylanadi va kichik harf bilan yoziladi: O‘rtangan shirinlarning fojialari, yor vaslini biyobonlardan izlagan majnunlarning sarguzashtlari xayolimda jonlandi.
4. -lar qo‘shimchasi o‘zlik olmoshiga qo‘shilganda kesatish, mazax yoki hurmat ma’nosini bildiradi. O‘zlari ham kelibdilar-da – kesatish. Majlisni raisning o‘zlari olib bordilar – hurmat.
5. Donalab sanalmaydigan narsa va hodisalarni bildiruvchi otlar birlik shaklda kelsa ham, aslida, jamlikni bildiradi. Masalan, Ko‘chaga qum to‘kilgan yoki Ariq to‘la suv, ichgani tashna bolam. Bunday so‘zlar ko‘plik shaklini olganda ko‘pincha narsa va hodisaning xilma-xil ekanini bildiradi. Suvlar (gazli suv, mineral suv kabi); bozordagi unlar. Do‘konlarda nonlar va ichimliklar sotilmoqda. Tumanimiz markazida yog‘lar ishlab chiqarilmoqda.
6. -lar qo‘shimchasi atoqli otlarga qo‘shilganda birgalikda ekanlik ma’nosini bildiradi: Musobaqada Olimlar (ko‘p olimlar emas, Olim va uning o‘rtoqlari) g‘olib bo‘lishdi. Yozda Buxorolarni (ko‘p Buxoroni emas, Buxoro va uning atroflarini yoki Buxoroning turli nuqtalarini) aylanib keldim.
7. -lar qo‘shimchasi payt va masofani bildiruvchi so‘zlarga qo‘shilganda chama, taxmin ma’nosini bildiradi. Soat beshlarda boraman. Bodom fevralning oxirlarida gullaydi. Metrogacha ikki yuz metrlar yurasiz (Nargiza Erkaboyeva. O‘zbek tilidan ma’ruzalar to‘plami. Toshkent, “Akademnashr” 2015, 149-151 betlar).
Ushbu ta’rifdan ayon bo‘ladiki,-lar qo‘shimchasining vazifasi ba’zilar o‘ylagandek, ikki xil: hurmat va ko‘plik emas, yetti xil ekan.
Endi o‘sha asosiy bahsga sabab bo‘layotgan ikki masalaga kelsak, agar qo‘shimcha o‘z vazifasini bajarsa, bu uning morfologik vazifalari hisoblanadi. masalan, kitoblar so‘zida -lar qo‘shimchasi grammatik ko‘plikni ifodalamoqda. Bu esa uning morfologik vazifasi sanaladi. Agar qo‘shimcha o‘z vazifasidan boshqa vazifalarni ham bajarsa, bu uning uslubiy vazifasi hisoblanadi. Masalan, Onamlar keldilar gapida -lar qo‘shimchasi hurmat ma’nosini ifodalamoqda. Bu uning o‘z vazifasi emas (yuqorida ta’kidlaganimizdek, -lar qo‘shimchasining vazifasi grammatik ko‘plikni hosil qilish), balki uslubiy vazifasidir.
Demak, yetakchi ommaviy axborot vositalari -lar qo‘shimchasining grammatik ko‘plikni hosil qilish vazifasini olganlar, diniy nashrlar esa uning morfolik vazifasi bilan birga uslubiy vazifasini ham olgan.
Shu nuqtayi nazardan, shaxsning ismiga -lar qo‘shimchasini qo‘shmasa ham, qo‘shib yozsa ham xato bo‘lmaydi. Faqat bu borada bir to‘xtamga kelib olinmog‘i zarur. Bizning fikrimizcha, diniy soha xodimlari va diniy nashrlar ushbu qo‘shimchaning ikki vazifasidan ham faol foydalanishda davom etgani tuzuk. Negaki, Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallamning ismlariga -larni qo‘shib aytmaslik sira ham yarashmaydi. Shuningdek, Payg‘ambar alayhissalomning merosxo‘rlari bo‘lgan zotlar Imom Buxoriy, Imom Moturidiy kabilar va zamonamiz olimlarining ham ismiga -larni qo‘shib aytmasa odam go‘yoki ularga hurmatsizlik qilayotgandek xijolat tortadi.
Aslini olganda, bu istiqlol yillarida paydo bo‘lgan muammo emas, shu yillarda ko‘zga chalinib qoldi. Chunonchi, Hazrat Navoiy “Majolis un-nafois” asarida Amir Qosim Anvor quddisa sirruhu haqida yozganlarida “Yigitliklarida shayx Sadriddin Ardabiliy quddisa sirruhug‘a murid bo‘ldilar va sufiya odob va tariyqin andin takmil qilib shayx ishorati bila Xurosong‘a keldilar”, degan bo‘lsalar; boshqa o‘rinda “Mavlono Kotibiy – o‘z zamonining benaziri erdi. Har nav’ she’rg‘aki, mayl ko‘rguzdi, anga maoniyi g‘ariba ko‘p yuzlandi, bataxsis, qasoidda balki ixtiro’lar ham qildi va ko‘p yaxshi keldi”, deganlar.
Buni qarangki, bir asarning o‘zida -lar qo‘shimchasi hurmat-ehtirom ma’nosida ham qo‘llanyapti, ham qo‘llanmayapti.
Bundan ayon bo‘ladiki, ushbu qo‘shimchani qanday qo‘llash masalasida bir to‘xtamga kelib olishimiz talab qilinayotgan ekan, xolos.
Tilimizga oid bu kabi muammolar juda ham ko‘p. Faqat bunda maqolaning hajmi kattarib ketmasin degan andishada bitta qo‘shimcha bilan kifoyalanib qo‘ya qoldik. Ammo ishonchimiz komilki, yurtimizdagi nufuzli dinshunos, tilshunos, atamashunos olimlarimiz va OAV vakillari ishtirokida bir anjuman o‘tkazib muhokama qilishga arziydigan mavzu bu.
Siz nima deysiz, aziz Vatandosh?
Ibrohim Inomov, O‘MI raisi o‘rinbosari
Shu yil 9 yanvar kuni Farg‘ona viloyati bosh imom-xatibi Ubaydulloh domla Abdullayev boshchiligida vakillik xodimlari, shahar-tuman bosh imom-xatiblari va iqtidorli imomlar ishtirokida tuzilgan ishchi guruh O‘zbekiston tumaniga tashrif buyurdi.
Dastlab tumandagi 7 ta masjid va 7 ta mahallada, shuningdek, “Haj — 2024” ziyoratchilari va mahalla fuqarolar yig‘ini raislari ishtirokida yig‘ilish o‘tkazilib, amaliy tadbir rejasi tuzildi.
Ishchi guruh a’zolari va imom-xatiblarga biriktirilgan mahalla hududidan “Haj – 2024” ziyoratchisini ma’naviy-ma’rifiy tadbirlarga jalb etdi. Birgalikda mahallaning eng kamida 3 tagacha muammoli xonadoniga kirib, u yerda yashayotganlardan hol-ahvol so‘radi. Ularning muammolarini o‘rgandi, taklif, fikr-mulohazalarini tingladi. Imom-xatiblar 22 ta oilaga kirib, ma’naviy-ma’rifiy targ‘ibot va amaliy yordam tadbirlarini olib bordi.
Shuningdek, tumandagi "Qudash" muruvvat uyiga tashrif buyurilib, tashrif chog‘ida muruvvat uyida yashovchi imkoniyati cheklangan, mehr-muruvvatga muhtojlarni holidan xabar olinib, muruvvat uyi uchun maishiy texnika va maishiy jihozlar hamda boshqa turdagi zaruriy ashyolar xayriya qilindi.
Shu bilan birga, muruvvat uyida "Yashil makon" dasturi doirasida 100 tup mevali va manzarali ko‘chatlar ekildi.
Tumanning "Bog‘i Eram" mahallasida yashovchi kam ta’minlangan oilaga homiylar ko‘magi bilan zamonaviy qulay sharoitlarga ega bir xonalik uy qurib berildi. Ishchi guruh mazkur xonadonga tashrif buyurib, xonadon egalari bilan muloqot qildi.
Peshin namozi so‘ngida masjidlarda jamoatga ma’ruza qilinib, odamlarga manfaat yetkazishning fazilati, ofiyat ulkan ne’mat ekani, yoshlar tarbiyasi doimiy e’tibor markazda bo‘lishi zarurligi, bu borada ota-onalarning o‘rni haqida ilmiy va hayotiy misollar yordamida tushuntirildi.
Masjidlar va imomlar faoliyati ko‘zdan kechirildi hamda mavjud kamchiliklarni bartaraf etish yuzasidan kerakli tavsiyalar berildi.
O‘zbekiston musulmonlari idorasi
Farg‘ona viloyati vakilligi
Matbuot xizmati