Yaxshi kelding, ey sharofatli aziz mehmonimiz,
Intizor erdi yo‘lingda diydai giryonimiz,
Ey ko‘ngillar istagi, mahbubimiz, jononimiz,
O‘rtanur shavqing bila bu siynai so‘zonimiz,
Tiyra kulbamiz yorutding, ey mahi tobonimiz.
Jilvalar aylab saodat burjida, ey navnihol,
Yuz ochib, qilding namoyon nozaninlardek jamol,
Barqaror o‘lg‘il kamolot avjida ko‘rmay zavol,
Xush kelibsan, ketmag‘il, to umrimiz boricha qol,
Kechsin emdi sen bila qolgan hayoti fonimiz.
Dilhazinlarni quduming shodu xandon ayladi,
Kechamizni partavi mohing charog‘on ayladi,
Har sahar subhing nasimi anjumafshon[i] ayladi,
Sen tufayli Tangri ne’matlar farovon ayladi,
Hayri barkat kelganing mohi sharif ramadonimiz.
Qaysi bir madhing raqam qilgay sening, ey yaxshi zot,
Ulki mo‘min bahravar sendin hayotu ham mamot,
Ey karambaxshu saxolik, boisi xayru zakot,
Topg‘usi bechoralar sen birla tanglikdin najot,
Xayri maqdam, ey fazilatli mahi g‘ufronimiz.
Ta’rixi hijratga o‘tgach ikki yil ul biru bor,
Bandalarga ro‘za tutmoq amrin etdi oshkor,
Ehtirom ila tuting odobini, ey ro‘zador,
Koni xislat, xosiyatbaxshu mahi rahmatnisor,
Bir ulug‘ ne’matki, bizga tuhfai rahmonimiz.
Assalom, ey mohi oliy, xush kelibsan, marhabo,
Ey g‘ubori xoki poying diydalarga to‘tiyo,
Qilmadik shoyista amring, tutmadik sharting bajo,
Bo‘lg‘umiz afv etmasang, sharmandai yavmil-jazo,
Ul kuni so‘rganda bizdin adl ila sultonimiz.
Haq taolo bizga ko‘p lutfu inoyat ayladi,
Sen kabi bir mohi rahmatni karomat ayladi,
Xolisanlilloh agar kim senga xizmat ayladi,
Oni Tangrim loyiqi diydoru jannat ayladi,
Illati jurmu gunahlar dardiga darmonimiz.
Jumla oylardin fazilatli, muborak nomsan,
Benavolarga saxovatli ulug‘ ayyomsan,
Soim[ii] ahlini ziyofat qilg‘uchi har shom san,
Rahmatidin Jabraildek qosidi payg‘omsan,
Xayrxohu jurmpo‘shu[iii] pardai nuqsonimiz.
Mushkbo‘yi fayzi subhingdin muattardur dimog‘,
Ro‘shnoyi laylatil-qadringda yulduzlar chirog‘,
G‘aflat ahli uyquda bebahra, kunduz kun sinog‘,
Yaxshilar bedor o‘lib, tunlar farog‘atdin yirog‘,
Aylashib xatmu tilovat hofizi qur’onimiz.
Ey mahi ashraf[iv], fazilat senda behad bordur,
Ham savobing behisobu hikmating bisyordur,
Susti hozim[v], za’fi me’da birla kim bemordur,
Hikmating bu dardu illatga shifo izhordur,
Har marizu[vi] har tani bemora sen Luqmonimiz.
Bizni, yo Rab, yaxshilarning zumrasiga qil vusul,
Jurmimizni mag‘firat qil, ayla rahmatga duxul,
Aybu nuqson birla tutgan ro‘zamizni qil qabul,
Bu Suhayliy osiyning sendin mudom ummidi shul,
Vaqti rihlatda salomat aylagil iymonimiz.
[i] anjumafshon — yulduz sochuvchi, nur sochuvchi
[ii] soim – ro‘zador
[iii] jurmpo‘sh – ayblarni yopguvchi
[iv] ashraf – eng ulug‘
[v] susti hozim – hazm tizimining buzilishi
[vi] mariz – kasal
Dadaxon qori Suhayliy
Bismillahir Rohmanir Rohiym.
Alloh taologa bitmas-tuganmas hamdu sanolar bo‘lsin.
Payg‘ambarimizga mukammal va batamom salavotu durudlar bo‘lsin.
Arab o‘lkalarida jismoniy jihatdan muammoli shaxslarga nisbatan invalid yoki nogiron so‘zlari ishlatilmaydi. Shuningdek, aqliy rivojlanishdan ortda qolgan, autizmdan azob chekayotgan yoxud nutq yoki eshitish muammosiga ega bo‘lgan kishilar, Daun sindromiga chalingan va hokazolarga nisbatan ularni ranjitishi mumkin bo‘lgan so‘zlar qo‘llanmaydi. Balki, ular (jismoniy va aqliy nuqsoni borlar) "أصحاب الهمم" «himmatlilar» ,«irodali shaxslar» deb ataladi.
Ushbu istilohni ilk bora Dubay amiri shayx Muhammad bin Roshid Oli Maktum 2016 yili taklif qilgan va shundan beri barcha arab davlatlarida keng ko‘lamda qo‘llanib kelmoqda.
Unga qadar ham jismoniy, aqliy, hissiy, nutqiy, ijtimoiy, ta’limiy qobiliyatlarida to‘liq yoki juz’iy nuqsonga ega bo‘lgan shaxslarga nisbatan umumiy tarzda "ذوو الاحتياجات الخاصة" «maxsus ehtiyoj sohiblari» degan chiroyli atama qo‘llangan.
2016 dan beri esa bunday shaxslar umumiy tarzda «irodalilar», «himmatlilar» deb atalmoqda.
Ular autizmni ham «tavahhud», ya’ni «yolg‘izlanish» so‘zi bilan ifoda qiladilar, autizmga chalinganlarni esa «mutavahhid» deydilar.
Arablar qadimdan evfemizmga murojaat qilib keladilar, qo‘pol yoxud ruhiy jihatdan «yuki og‘ir» bo‘lgan so‘zlarni go‘zalrog‘iga almashtiradilar. Masalan, tilanchiga rad qilmoqchi bo‘lsalar "الله يفتح عليك" «Alloh sizga baraka eshiklarini ochsin!» degan duodan iborat go‘zal so‘z ishlatadilar, «bor, yo‘qol, ket!» demaydilar.
Qadimda biror kimsaning majnun va devona bo‘lib qolgani haqida gapirmoqchi bo‘lsalar "به لطف الله" ya’ni, «Alloh lutf qilgan odam» deganlar.
Nabiy sollallohu alayhi vasallam ham yaxshi so‘zdan xushlanar, salbiy ma’noga ega bo‘lgan nomlarni ijobiysiga o‘zgartirar edilar. «Yasrib»ni «Toba»ga, o‘zgartirganlari, ba’zi kimsalarning salbiy ma’no tashigan ismini yaxshirog‘iga o‘zgartirishlari va boshqa shu kabi ko‘plab holatlar so‘zimizga dalildir. Siyratda bunga misollar ko‘p.
Qur’oni Karimda ham bunga misollar juda ko‘p. Masalan, jinsiy aloqa, jimo’, qo‘shilish kabi so‘zlarning o‘zi ham aslida evfemizm hisoblanadi. Lekin, Qur’oni Karim bu so‘zlardan ham qochib, mazkur tushunchani "الملامسة", "المباشرة" (tegmoq, teginmoq), "قرب" (yaqinlashmoq), "اتيان" (kelmoq) kabi so‘zlar bilan ifoda qiladi.
Sahobalar ham so‘zni go‘zal qilish va so‘zda odobga rioya qilganlar. Agar kimningdir kasalligi haqida xabar berilsa, xasta yoki kasal emas, solim ya’ni sog‘lom so‘zi ishlatilgan. Masalan, falonchi qanday deb so‘ralganda «solim (sog‘lom)» deb javob berilsa, bu uning xastaligini anglatgan.
Bir kuni hazrat Umar roziyallohu anhu huzurlarida bir inson boshqasiga falon narsa qo‘ltig‘ing tagida turibdi, deganda (ehtimol, chalqancha yotgan yoxud qo‘lini uzatib yotgan bo‘lib, mazkur a’zosi ostida nimadir bo‘lgan bo‘lishi mumkin), hazrati Umar roziyallohu anhu «so‘zlaringizni go‘zallashtiring «qo‘ltig‘ing tagida emas, qo‘ling tagida» deng!», deya so‘zlarni chiroyliroqlariga almashtirib, xunuklaridan kinoya qilishga buyurganlar.
Xulosa shuki, musulmon kishi imkon qadar qo‘pol so‘zlardan qochishi, kalomini go‘zallashtirishi matlub va bu islom odobi hamdir.
Ba’zilar, tilda borku deya o‘ta xunuk va qo‘pol so‘zlarni bemalol ishlatishlariga guvoh bo‘lamiz va buni xato deb bilamiz. Musulmon kishi imkon qadar xunuk va qo‘pol, fohish so‘zlarni ochiq gapirmasdan yengilrog‘i, chiroylirog‘i bilan o‘zgartirib, unga neytral so‘zlar vositasida ishora qilishi maqsadga muvofiq.
Alisher Sultonxodjayev