Sayt test holatida ishlamoqda!
23 Oktabr, 2025   |   1 Jumadul avval, 1447

Toshkent shahri
Tong
05:25
Quyosh
06:44
Peshin
12:12
Asr
15:48
Shom
17:34
Xufton
18:47
Bismillah
23 Oktabr, 2025, 1 Jumadul avval, 1447

Ustoz va shogirdlar haqida

08.02.2017   10625   6 min.
Ustoz va shogirdlar haqida

Otamiz Odam alayhissalomga ilm o‘rgatgan va u ilmni anglash uchun, fahmlash uchun bizlarga aql bergan Parvardigori olamga beadad hamdu sanolar bo‘lsin. Barcha ilmlarni o‘zlariga mujassam aylagan va u ilmlarni bizlarga meros qoldirgan muallimimiz, murabbiyimiz, Payg‘ambarimiz Muhammad Mustafo sollallohu alayhi vasallamga cheksiz durudu salomlar bo‘lsin.

Alloh taoloning kalomida va Rasululloh sollallohu alayhi vasallam hadislarida talim beruvchi va oluvchi tolibi ilm va uztozi karimlar haqida xabar va malumotlar kelgan.

Alloh taolo biz mo‘minlarga qarata shunday xitob qiladi:

يَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِينَ آَمَنُوا مِنْكُمْ وَالَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ

“Alloh sizlardan iymon keltirganlarning va ilm berilganlarning darajalarini ko‘taradir. Alloh nima qilayotganlaringizdan xabardordir” (Mujodala surasi 11-oyat).

Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: “Dinda faqih bo‘lgan inson odamlarning afzalidir. Agar unga hojat tushsa, foyda beradi. Agar behojat bo‘lsalar, o‘ziga foyda beradi”,“Sizlarning yaxshilaringiz Qur’onni o‘rganib, o‘rgatganlaringiz”,“Allohning kitobidan kimiki bir oyat o‘rgatsa, Qiyomat kunida o‘sha oyat tabassum chehrali holatda insonni kutib oladi”,“Mening o‘rinbosarlarimga Allohning rahmati bo‘lsin!” U zotdan so‘rashdi: O‘rinbosarlaringiz kimlar? “Sunnatimni tiriltirib, uni Allohning bandalariga o‘rgatgan zotlar”,“Kim insonlarga ta’lim berish maqsadida bir bo‘lim ilm o‘rgansa, unga yetmish siddiqning savobi beriladi” deganlar.

Iyso alayhissalom aytadilar: “Kim ilm o‘rganib, unga amal qilsa va uni boshqalarga o‘rgatsa, butun osmon farishtalari orasida “Buyuk...” deb chaqiriladi”.

Safvon ibn Assol roziyallohu anhu dedilar: “Albatta farishtalar tolibi ilmning ilm talab qilganidan minnatdor bo‘lib, qanotlarini unga yozishadi”

Imom Suyutiy rahmatullohi alayhi deydilar: Ilm ahlini ulug‘laganlari boisidan farishtalar ilm talab qilib kelgan har bir insonni oyog‘ining ostiga o‘z qanotlarini yoyadilar. Va yana biror yerda agar ilm majlisi bo‘lsa, ular uchishdan to‘xtab, majlis ahliga quloq soladilar va qanotlari bilan tolib ilmlarning boshlari uzra qanotlarini yoyadilar.

Muhammad ibn Ismoil Taymiy deydilar: bir kishi bu hadisni eshitib, masxaralab: Ey tolibi ilmlar, oyoqlaringizni ko‘taringlar, yana farishtalar qanotini sindirib qo‘ymaylik, deganida o‘sha zahoti ikki oyog‘i qurib shal bo‘lib yiqilib qoldi.

Ibn Abbos roziyallohu anhu aytadilar: “Olimlarning darajasi ilm olmagan mo‘minlarning darajasidan 700 daraja yuqoridir. Har darajaning orasi 500 yillik yo‘lga teng”.

Islom dinimiz bizlarga o‘zimizning o‘qituvchilarimiz va ustozlarimizga qanday munosabatda bo‘lishimiz, ilm ahlini hurmati qanday joyiga qo‘yishimiz kerakligini o‘rgatadi. Bugungi kunga kelib, musulmon bo‘lib yoki musulmonlarning farzandi bo‘la turib, o‘zimizning ustozlarimiz, muallimlarimizga nisbatan hurmatimiz, muomalamiz tamoman yuz tuban bo‘lib, jaholatga qarab ketmoqda. Hattoinki ayrim ota-onalar o‘zlarining farzandlarining gapiga quloq solib, ilm nurini tarqatadigan ustozlarini, bilimsizlik botqog‘idan qutqarib, ilmli dono qilib qo‘ygan muallimlarini ko‘ngillarini sindirib ketadilar.

قَالَ عَلِيٌّ كَرَّمَ اللَّهُ وَجْهَهُ: "أَنَا عَبْدُ مَنْ عَلَّمَنِي حَرْفًا إنْ شَاءَ بَاعَ وَإِنْ شَاءَ اسْتَرَقَّ".

Hazrati Ali roziyallohu anhu dedilar: “Menga bir dona harf o‘rgatgan kishining quliman. Xohlasa meni sotsin, xohlasa meni qul qilib ishlatsin”.

Bizlar ham bizlarga va farzandlarimizga ilm o‘rgatgan ustozlarimizga mana shunday darajada ta’zimda bo‘lishimiz zarur.

Imom A’zam rahmatullohi alayhi tolibi ilm ustoz tanlashda ushbu narsalarga ahamiyat berishini aytadilar: ahli ilmlar orasida eng olimini, parhezkor va taqvodorroq, yoshi ulug‘, yumshoq ko‘ngil, sabr matonatli va salobatu viqorlik.

Ustozga ko‘rsatiladigan odoblar quydagilar:

 Ustoz kelganda hurmati uchun o‘rnidan turish

فَلَمَّا رَآى سَعْدَ بن مُعَاذٍ النَّبِيُّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ ، قَالَ لأَصْحَابِهِ : قُومُوا إِلَى سَيِّدِكُمْ

Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam Bani Qurayzaning amiri Sa’d ibn Muozni ko‘rganlarida, sahobalarga qarab: “Hurmatli kishilaringiz kelganda, o‘rinlaringizdan turinglar” dedilar.

Ustozning oldida ovozni baland qilib gapirmaslik

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَرْفَعُوا أَصْوَاتَكُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِيِّ وَلَا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ كَجَهْرِ بَعْضِكُمْ لِبَعْضٍ أَن تَحْبَطَ أَعْمَالُكُمْ وَأَنتُمْ لَا تَشْعُرُونَ

“Ey mo‘minlar, (toki qilgan yaxshi amallaringiz) o‘zlaringiz sezmagan hollaringizda behuda-befoyda bo‘lib qolmasligi uchun sizlar ovozlaringizni payg‘ambarning ovozidan yuqori ko‘tarmanglar va unga bir-birlaringizga ochiq (dag‘al so‘z) qilgandek ochiq-dag‘al so‘z qilmanglar”( Hujurot surasi 2-oyat).

Mana shu oyati karimadan ma’lum bo‘ladiki, demak, har bir martabasi ulug‘ insonlar oldida ularning ovozlaridan bizlarning ovozlarimiz yuqori va qo‘pol ohangda bo‘lmasligi lozim. Bular avvalo ota-onamizning huzurlarida, ustoz va muallimlarimiz oldilarida, piri komil biror avliyoullohning oldida ehtiyot bo‘lib, ovozlarimizni ularning ovozlariga monand ohangda gapirmoqligimizdir.

Ustozga itoat qilish

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ أَطِيعُواْ اللّهَ وَأَطِيعُواْ الرَّسُولَ وَأُوْلِي الأَمْرِ مِنكُمْ

“Ey iymon keltirganlar, Allohga itoat etingiz, Payg‘ambarga va o‘zlaringizdan bo‘lmish ish boshilaringizga itoat etingiz!”(Niso surasi 59-oyat).

Ustozning nazaridan qolmaslik

عَنْ أَبِى سَعِيدٍ الْخُدْرِىِّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ -صلى الله عليه وسلم- « اتَّقُوا فِرَاسَةَ الْمُؤْمِنِ فَإِنَّهُ يَنْظُرُ بِنُورِ اللَّهِ ».

Abu Said al-Xudriy roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi:

Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam: “Mo‘minning farosatidan qo‘rqing, chunki u Allohning nuri ila nazar soladi” dedilar.

Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam: “Qiyomat kuni Alloh taolo ibodat qilganlar va moli va joni bilan Alloh yo‘lida jiddu jahd qilgan bandalarga: “Jannatga kiringlar” deydi. Shunda olimu muallimlar: “Bular bizning ilmimiz sharofati bilan ibodat etdilar, xizmat qildilar”, deyishadi. Shunda Alloh taolo aytadi: “Sizlar Mening huzurimda ba’zi farishtalarim kabidirsizlar. Shafoat qilinglar, shafoatingiz qabul qilinadi”. Olimu muallimlar shafoatlari qabul bo‘lgach, jannatga kiradilar” dedilar.

Alloh taolo bizlarni ana shunday ulug‘ va sharafli martaba va darajalarga erishtirsin.

Toshkent islom instituti 4-kurs talabasi

 Tojiddinov Abdussomad Abdulbosit o‘g‘li

Maqolalar
Boshqa maqolalar
Maqolalar

Hadislarning Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam davrlarida jamlanishi

23.10.2025   72   9 min.
Hadislarning Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam davrlarida jamlanishi

Bismillahir Rohmanir Rohiym

O‘tgan mavzularda hadislarni saqlash uchun Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning sahobalari tomonidan yo‘lga qo‘yilgan turli uslublarni o‘rganib chiqdik. Shuni alohida ta’kidlab o‘tish lozimki, hadislarni yozib olish ularni saqlashning yagona usuli bo‘lmasa-da, ammo bu jarayon hech qachon e’tibordan chetda qolmagan.

Hadislarni to‘plash borasida sahobalarning urinishlariga nazar solsak, Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam va u zotning to‘rt ulug‘ xalifalari vaqtlarida minglab hadislarning yozilganini ko‘rishimiz mumkin.

Navbatdagi mavzularda aynan shu erta davrda eng mashhur bo‘lgan hadis to‘plamlarining tavsifi haqida qisqacha to‘xtalib o‘tamiz. Bu ma’lumotlar hech bo‘lmaganda hadislar dastlabki uch asr mobaynida to‘planmagan degan noto‘g‘ri tasavvurni rad etadi.

 

Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning buyruqlariga binoan yozilgan hadislar

Avvalo shu haqiqatni anglab olishim kerakki, ko‘pgina hadislar Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning o‘zlari tomonidan yozdirilgan va yozilgan holatda saqlanilishiga buyurilgan. Uni quyidagilar orqali bilish mumkin:

Sadaqa (zakot) kitobi

Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam zakot borasidagi shar’iy hukmlarni o‘zida jamlagan, zakot chiqarilishi kerak bo‘lgan turli mol-mulklar bilan bog‘liq bo‘lgan zakot nisobi va uning zakot chiqarish miqdorlarini belgilab bergan mukammal hujjatlar yozdirdilar. Bu hujjat “Kitobu-s-sadaqa” (Sadaqa kitobi) deya nomlangan.

Bu haqda Abdulloh ibn Umar bunday deydi: “Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam Sadaqa (zakot) kitobini yozdirdilar va uni vafot etadigan vaqtlarida voliylarga yubordilar. U Zot bularni qilichiga osib qo‘ygan edi. U zotning vafotlaridan zo‘ng Abu Bakr ham vafotlariga qadar bunga amal qildi. So‘ngra Umar ham o‘limiga qadar bunga ko‘ra ish tutdi. Bu kitobda quyidagilar qayt etilgan edi: Besh tuyadan bir echki olinadi…. ”

Bu hujjatning matni “Sunan Abu Dovud” kitobida keltirilgan. Mashhur muhadddis Imom Zuhriy bu hujjatni o‘quvchilariga o‘rgatar edi. U bunday yozadi: “Bu zakot ahkomlari haqidagi Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam tomonidan yozdirilgan hujjat matni bo‘lib, Hazrat Umarning farzandlaridan topilgan asl qo‘lyozmadir. Bu matnni menga Hazrat Umarning nabirasi Salim ta’lim berdi va men uni o‘rgandim. Umar ibn Abdulaziz bu matnning bir nusxasini Hazrat Umarning nabiralari Salim va Abdullohdan olgan edi. Xuddi shu matnning bir nusxasidan menda ham bor”.

Amr ibn Hazm roziyallohu anhuning nusxasi. Hijriy 10 yili Najron musulmonlar tomonidan fath qilingandan so‘ng, Amr ibn Hazm Yaman viloyatining voliysi etib tayinlandi. Shu vaqtda Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam Ubay ibn Ka’bga mufassal bir maktub yozdirib, uni Amr ibn Hazmga berdilar. Bu maktub ba’zi bir umumiy tavsiyalar bilan birga tahorat, namoz, zakot, ushr, haj, umra, jihod, o‘ljalar, soliqlar, hun (qon) haqqi, boshqaruv, ta’lim-tarbiya kabi mavzulardagi shar’iy hukmlarni o‘z ichiga olgan edi.

Amr ibn Hazm Yaman voliysi sifatidagi o‘z vazifalarini ushbu maktub asosida bajardi. Uning vafotidan so‘ng ushbu hujjat uning nabirasi Abu Bakrda qoldi. Imom Zuhriy undan o‘rganib, bir nusxa ko‘chirib oldi, talabalariga undan ta’lim berdi.

 

Boshqa hukmdorlarga yozma ko‘rsatmalar

Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam sahobalarini turli viloyatlarga voliy yoki qozi qilib tayinlaganlarida, ularga o‘z vazifalarini ado etishda bajarilishi kerak bo‘lgan ko‘rsatmalari aks etgan hujjatlarni yozdirib berardilar.

Abu Hurayra va A’la ibn Hazramiyni Hajar zardushtiylariga elchi etib tayinlaganlarida, ularga zakot va ushr haqidagi shar’iy hukmlarni o‘z ichiga olgan ko‘rsatmalar yozdirib berganlar.

Xuddi shuningdek, Muoz ibn Jabal roziyallohu anhu (vaf.18/639) va Molik ibn Murarahlarni Yamanga yuborayotganlarida ularga ham shar’iy hukmlarni o‘z ichiga olgan hujjat yozdirib berganlar.

 

Qabila vakillariga yozma ko‘rsatma

Madinadan olis masofalarda joylashgan o‘lkalarda yashovchi mashhur arab qabilalari Islom dini qabul qilgandan so‘ng Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamga o‘z vakillarini yuborishar edi. Bu vakillar Madinada bir muddat qolib, Islom ta’limotlarini, Qur’on tilovatini o‘rganishar va Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam so‘zlarini tinglashardi. Qavmlariga qaytayotgan vaqtda Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan o‘zlari va qabilalari uchun ba’zi ta’limotlarni yozib berishlarini iltimos qilishardi. Payg‘ambarimiz sollalohu alayhi vasallam ularga eng muhim bo‘lgan shar’iy hukumlarni yozdirib berar edilar.

1. Voil ibn Hujr Yamandan kelgan va o‘z qavmiga qaytishdan oldin Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamdan:

اكتب لي إلى قومي كتابا

“Menga qavmim uchun bir maktub yozib bering”, deb iltimos qildi. Shunda Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam Muoviya roziyallohu anhuga uch dona hujjat yozdirdilar. Ularning bittasi Voil ibn Hujrning shaxsiy muammolariga bag‘ishlangan edi, qolgan ikkitasi esa namoz, zakot, harom qilingan ichimliklar ichish, sudxo‘rlik va boshqa ayrim masalalar bilan bog‘liq umumiy qoidalarni qamrab olgandi.

2. Abdulqays qabilasidan bo‘lgan Munkiz ibn Hayyan Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam oldilariga kelib Islomni qabul qildi. Qabilasiga qaytayotganida Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam unga bir hujjat berdilar. Uyiga qaytganida uni xech kimga ko‘rsatmadi. Uning da’vati bilan qaynotasi musulmon bo‘lgandan so‘ng, bu hujjatlarni unga berdi va ularni qabilasiga o‘qib bergach insonlar Islomni qabul qila boshlashdi.

Ushbu hadisning batafsil tafsilotlarini Imom Buhoriy va Imom Muslim kitoblaridan topish mumkin.

3. G‘omid qabilasidan bir guruh odamlar Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning huzulariga kelib Islomni qabul qilishdi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam ularga Qur’on ta’lim berish uchun Ubay ibn Ka’b roziyallohu anhuni yubordilar. Ubay roziyallohu anhu aytadi:

و كتب لهم رسول الله كتابا فيه شرائع الإسلام

"Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam ularga Islomning sha’riy hukmlarini ifoda etgan bir maktub yozdirib berdilar"[1].

4. Xasam qabilasi vakillari Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam huzurlariga kelishdi. Bu haqda Ibn Sa’d turli ishonchli roviylarga asoslanib bunday ma’lum qiladi:

فقالوا آمنا بالله و رسوله و ما جاء من عند الله فاكتب لنا كتابا نتبع ما فيه فكتب لهم كتابا شهد فيه جرير بن عبد الله و من حضر

“Ular: “Biz Allohga va Uning Rasuliga hamda Allohdan kelgan (narsa)larga iymon keldirdik. Bir hujjat yozib bersangiz, undagi yozilgan narsalarga ergashar edik”, dedilar”. Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam ular uchun bir hujjat yozdirdilar. Bunga Jarir ibn Abdulloh va o‘sha yerda hozir bo‘lganlar guvoh bo‘lishdi”.

5. Sumala va Huddan qabilalari vakillari Makka fathidan so‘ng keldilar. Islomni qabul qildilar. Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam ular uchun zakot bilan bog‘liq bo‘lgan ta’limotlarni o‘z ichiga olgan bir hujjat yozdirib berdilar. Hujjatni Sobit ibn Qays yozdi va Sa’d ibn Uboda bilan Muhammad ibn Muslim guvoh bo‘ldilar.

6. Sobit ibn Qays roziyallohu anhu Eslam qabilasi vakillari uchun ham Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam aytib turgan hujjatni yozdi. Bunga Abu Ubayda ibn Jarroh va Umar ibn Hattob guvoh bo‘ldilar.

Albatta, bu ayrim qisqa misollardir, xolos. Bunga o‘xshash misollarga bag‘ishlangan alohida (Ibn Sa’dning "Taboqat" nomli kitobi singari) kitoblar yozilgan.

Yuqoridagi misollardan Payg‘amabarimiz sollallohu alayhi vasallam faqatgina islomning umumiy hukmlari bayon etilgan hujjatlarni yozdirganlarini ko‘rish mumkin. U zot boshqa holatlar bilan bog‘liq hujjatlar ham yozdirganlar. Bu mavzudagi hujjatlarning ko‘pligi sababli ularning barchasini qisqa bir bobda yoritishning imkoni yo‘q. Bu hujjatlarning hammasi Sunnatning bir qismini tashkil qiladi va ulardan Islomning aksariyat hukmlari olingan.

Qisqacha qilib aytganda, biz faqat doktor Muhammad Hamidullohning "Al-Vasaiq as-Siyosiyya" nomli tadqiqotiga murojaat qildik, unda juda ko‘p sonli hujjatlar to‘plagan.

"Islom shariatida sunnatning o‘rni" kitobidan
Davron NURMUHAMMAD tarjimasi


[1] Ibn Sa’d. Tabaqot. J.1. – B. 34.

Maqolalar