«Ramazon oyi – odamlar uchun hidoyat va to‘g‘ri yo‘l hamda ajrim etuvchi hujjatlardan iborat Qur’on nozil qilingan oydir. Bas, sizlardan kim bu oyda hozir bo‘lsa, ro‘zasini tutsin. Kimki bemor yoki safarda bo‘lsa, sanog‘i boshqa kunlardandir. Alloh sizlarga osonlikni istaydi, og‘irlikni xohlamaydi. Bu – hisobni to‘ldirishingiz hamda hidoyatga boshlagani uchun Allohga takbir aytishingiz va shukr qilishingiz uchundir» (Baqara surasi, 185-oyat).
“Ramazon” so‘zi arab tilida qattiq chanqash yoki issiq sababli hovur ko‘tarilishini anglatadi. Ramazon qattiq issiqlik bo‘lgan davrga to‘g‘ri kelgani uchun shunday nomlangan.
Ramazon oyi nafaqat Qur’oni karim, balki boshqa ilohiy kitob va sahifalar tushirilgan oy sifatida ham alohida ahamiyatga ega. Vosila ibn Asqa’ roziyallohu anhudan qilingan rivoyatda Rasululloh sollallohu alayhi va sallam: “Ibrohim alayhissalomning sahifalari Ramazonning birinchi kechasida, Tavrot oltinchi kunida, Injil o‘n uchinchi kunida, Qur’on esa, yigirma to‘rtinchi kunida nozil qilingan”, dedilar (Imom Ahmad rivoyati). Tarixchilarning aytishicha, Ramazon oyining ro‘zasini birinchi bo‘lib Nuh alayhissalom kemadan quruqlikka tushganlaridan keyin tutganlar. Mujohid rahimahulloh: “Ramazon ro‘zasi Nuh alayhissalomdan avvalgi ummatlarga ham farz qilingan”, deydi. Alloh Ramazon oyining ro‘zasini, ya’ni bu oyning hiloli muddaticha (bir oy) ro‘za tutishni farz qildi. Shu sababli “shahru” – “oy” deb nomlangan. Hadisda ham: “Agar sizlarga shahr (yangi oy) ko‘rinmay qolsa...” deyilgan. Yangi oyni ko‘rish qiyin bo‘lgan holatlarda Sha’bon oyini 30 kunga to‘ldirish, shuningdek, Ramazon oyini ham 30 kunga to‘ldirish buyurilgan. Bu esa ibodatni aniqlik bilan boshlab, aniqlik bilan tugatish kerakligini anglatadi.
“Qur’on nozil qilingan oydir”. Bu oyat Alloh taoloning quyidagi so‘zlarini bayon qiladi: «Ho, Mim. Aniq Kitob (Qur’on) bilan qasamyod eturmanki, albatta, Biz uni muborak kechada nozil qildik. Darhaqiqat, Biz ogohlantiruvchidirmiz» (Duxon surasi, 1–3-oyatlar). Ya’ni, Qadr kechasida: «Biz uni Qadr kechasida nozil qildik» (Qadr surasi, 1-oyat). Jumhur ulamolar fikriga ko‘ra, Qur’oni karim Lavhul mahfuzdan Qadr kechasida to‘lig‘icha dunyo osmonidagi “Baytul Izza” (Izzat uyi)ga tushirilgan. Shundan so‘ng Jabroil alayhissalom uni Allohning amri ila 23 yil davomida amr va qaytariqlar, sabablar taqozosiga ko‘ra oyatma-oyat, qismma-qism Payg‘ambar alayhissalomga nozil qilgan.
“Odamlar uchun hidoyat”. Hidoyat bu – yo‘l-yo‘riq ko‘rsatish va tushuntirish. Ya’ni, Qur’oni karim butun mazmuni bilan – muhkam va mutashobeh, nosix va mansux oyatlari bilan hidoyatdir. “va to‘g‘ri yo‘l” deb xoslanishi oyatlarning yanada sharaflantirilishi uchundir. Bunda halol va harom, nasihat va hukmlar nazarda tutiladi. “hamda ajrim etuvchi hujjatlardan iborat” – haq bilan botilni ajratuvchi, ya’ni haqiqat va yolg‘on o‘rtasini farqlovchi vositadir. “Bas, sizlardan kim bu oyda hozir bo‘lsa, ro‘zasini tutsin. Kimki bemor yoki safarda bo‘lsa, sanog‘i boshqa kunlardandir”. Hazrat Ali, Ibn Abbos, Suvayd ibn G‘ofala va Oysha roziyallohu anhum fikriga ko‘ra, Ramazon oyini o‘z yurtida va ahli orasida kutib olgan kishi uning ba’zi kunlarida safarga chiqsa ham ro‘zani to‘liq tutishi lozim. Ammo Ramazon oyini safarda qarshilagan kishi ro‘za tutmay, keyin qazo tutib berishi mumkin. Jumhur ulamolar fikriga ko‘ra, kim oyning boshi va oxirida o‘z yurtida hozir bo‘lsa, ro‘za tutadi. Safarga chiqsa, ro‘zasini ochishi mumkin. Birinchi jamoaning fikrini quyidagi holatlarga yo‘yish mumkin:
– fazilatli va solih do‘stlar ni ziyorat qilish kabi mandub safarlar;
– zaruratdan ortiqcha rizq tala bidagi muboh safar.
Ammo zarur rizq topish kabi vojib safarlarda ro‘za tutmaslikka ruxsat beriladi. Garchi u oyni o‘z yurtida boshlab, ba’zisini ro‘za bilan o‘tkazgan bo‘lsa ham. “Alloh sizlarga osonlikni istaydi, og‘irlikni xohlamaydi”. Mujohid va Zahhokning fikriga ko‘ra, «yengillik» safarda ro‘zani ochishdir, “mashaqqat” esa safarda ro‘za tutishdir. Ammo ushbu lafzning umumiyligiga ko‘ra, yengillik dinning barcha ishlariga taalluqlidir. Zero, boshqa bir oyatda: «Alloh sizlarga dinda hech bir mashaqqatni yuklamadi», deb marhamat qilingan (Haj surasi, 78-oyat). Nabiy sollallohu alayhi va sallam: “Allohning dini osondir”, “Osonlashtiringlar, qiyinlashtirmanglar”, deya marhamat qilganlar. “Bu – hisobni to‘ldirishingiz hamda hidoyatga boshlagani uchun Allohga takbir aytishingiz va shukr qilishingiz uchundir”. Bu oyatning ikki xil ta’vili bor: birinchisi, kim safar yoki kasallik sababli ro‘za tutolmasa, keyinroq qazosini tutib, uning adadini to‘ldiradi. Ikkinchisi, Ramazon oyi yigirma to‘qqiz yo o‘ttiz kun bo‘ladimi, ana shu sanoq nazarda tutilgan. Jobir ibn Abdulloh roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi. Rasululloh sollallohu alayhi va sallam: “Oy yigirma to‘qqiz kun bo‘ladi”, deganlar (Imom Abu Dovud rivoyati). Bu rivoyat “Ramazon va Zulhijja oylari o‘ttiz kundan kam bo‘lmaydi” degan xabarni rad etadi. Ya’ni, ba’zi yilda yigirma to‘qqiz kun bo‘lishi ham mumkin. Jumhur ulamolar: “Bu oylar (Ramazon va Zulhijja) o‘ttiz kun yoki yigirma to‘qqiz kun bo‘lishidan qat’i nazar, uning ajr-mukofoti va gunohlarning kechirilishi jihatidan kamaymaydi”, deyishgan.
Manbalar asosida
Azizbek XOLNAZAROV tayyorladi
Jumladan, turkiyalik moturidiyshunos olim va mutaxassislar ushbu tashabbusni tarixiy ahamiyatga ega bo‘lgan muhim qaror sifatida baholamoqdalar. Anqara Yildirim Boyazid universiteti professori, doktor Ahmad Yildirim tomonidan e’lon qilingan maqola fikrimizning yorqin dalili bo‘la oladi. Maqolada yurtboshimiz qabul qilgan mazkur qaror buyuk mutafakkir ajdodlarimizning boy ilmiy-ma’naviy merosini chuqur o‘rganish, qayta tiklash va uni jahon hamjamiyatiga tanitish yo‘lidagi muhim qadam sifatida e’tirof etilgan.
Maqolada Imom Moturidiyning islom tafakkuri tarixida tutgan o‘rni alohida ta’kidlangan. Unda bayon etilishicha, Imom Moturidiy ilmiy merosi bugungi globallashuv davri muammolarini hal etishda muhim o‘rin tutadi. Imom Moturidiy o‘z davrida nafaqat diniy, balki falsafiy, axloqiy va ijtimoiy masalalarni ham qamrab olgan mukammal tizimni yaratgan. Moturidiylik ta’limoti asosan aql va hikmatga tayangan holda, insonning axloqiy mas’uliyatiga urg‘u qaratadi.
Ahmad Yildirimning ta’kidlashicha, Imom Moturidiyning hikmatga asoslangan tafakkur tizimi bugungi kun odami hayotdan ma’no izlash jarayonida duch kelishi mumkin bo‘lgan muammolarga ham yechim bera oladi. Maqolada e’tirof etilgan so‘zlar e’tiborga molik: “Imom Moturidiyning bugungi kunimiz uchun ham ahamiyatli bo‘lgan qarashlarini yanada chuqurroq o‘rganish, ularni yuzaga chiqarib, insoniyat taraqqiyotiga safarbar qilish lozim. Shundan kelib chiqqan holda maxsus tadqiqotlar zarurligi ayni haqiqatdir. Mana shuni anglagan holda O‘zbekistonda 2025 yil Imom Moturidiyning 1155 yilligini nishonlash yili deb e’lon qilindi”.
Shuningdek, Ahmad Yildirim O‘zbekiston Prezidentining “Imom Moturidiy tavalludining 1155 yilligini keng nishonlash to‘g‘risida”gi qaroriga muvofiq amalga oshiriladigan ishlar, jumladan, “Moturidiylik – bag‘rikenglik, mo‘tadillik va ma’rifat ta’limoti” mavzusida xalqaro konferensiya o‘tkazish, talabalar o‘rtasida moturidiylik ta’limoti bo‘yicha musobaqa va davra suhbatlarini tashkil etish, moturidiylik allomalari hayoti va ilmiy merosiga oid xorijiy mamlakatlarda saqlanayotgan noyob qo‘lyozma va boshqa madaniy boyliklarni aniqlash hamda ularning nusxalarini O‘zbekistonga olib kelish kabi tadbirlarni ham alohida e’tirof etgan.
Ahmad Yildirim o‘z maqolasini quyidagicha yakunlaydi: “O‘zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyev Janobi Oliylarining oqilona rahbarligi hamda 2025 yilda Imom Moturidiy tavalludining 1155 yilligini nishonlashga oid qarori ortidan Movarounnahrda Islom sivilizatsiyasi tarixini o‘zgartirgan allomalarning avvalgi safida turuvchi Imom Moturidiyni xotirlash va uning fikrlarini qayta jonlantirish, yosh avlodni adashgan mutaassib oqimlar tuzog‘iga tushib qolishining oldini olish, shuningdek, insoniyatga bugungi kunda odamlar o‘tmishdagidan ko‘ra ko‘proq muhtoj bo‘lgan tinchlik, bag‘rikenglik va yuksak ishonch madaniyatini taqdim etadigan yangi Islom sivilizatsiyasi binosini barpo etish yo‘lida yana bir muhim qadam qo‘yilgan bo‘ladi”.
O‘zA