ٱللَّهُ لَآ إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ ٱلۡحَيُّ ٱلۡقَيُّومُۚ لَا تَأۡخُذُهُۥ سِنَةٞ وَلَا نَوۡمٞۚ لَّهُۥ مَا فِي ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَمَا فِي ٱلۡأَرۡضِۗ مَن ذَا ٱلَّذِي يَشۡفَعُ عِندَهُۥٓ إِلَّا بِإِذۡنِهِۦۚ يَعۡلَمُ مَا بَيۡنَ أَيۡدِيهِمۡ وَمَا خَلۡفَهُمۡۖ وَلَا يُحِيطُونَ بِشَيۡءٖ مِّنۡ عِلۡمِهِۦٓ إِلَّا بِمَا شَآءَۚ وَسِعَ كُرۡسِيُّهُ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضَۖ وَلَا ئَُودُهُۥ حِفۡظُهُمَاۚ وَهُوَ ٱلۡعَلِيُّ ٱلۡعَظِيمُ٢٥٥
"Курсий ояти" деб номланган ушбу ояти карима Қуръондаги энг буюк оятдир, оятларнинг саййидасидир. Унинг фазилати ва савоби ҳақида Пайғамбаримиз Муҳаммад алайҳиссаломдан бир қанча ҳадислар ривоят қилинган. Ҳадиси шарифлардан бирида: "Ким ҳар фарз намозидан сўнг Курсий оятини ўқиса, жаннатга киришдан уни фақат ўлим тўсади" (Насоий ривояти), дейилган.
Аллома Ибн Касир ўз тафсирида ушбу оятни ўнта мустақил маънога ажратиб тафсир қилган. "Аллоҳдан ўзга ҳеч қандай илоҳ йўқдир, фақат Унинг Ўзи бордир". Ислом дини келтирган шиор, мусулмонлар эътиқодининг асоси, тавҳиднинг асл маъноси шудир. Сиғиниладиган, топиниладиган, ҳожатлар сўраладиган, ҳожатларни эса раво қиладиган, ризқ берадиган, кенглигу ночорликда даргоҳига бош уриладиган, ҳидоятга бошлайдиган ва йўлдан оздирадиган фақат Унинг Ўзидир. Ким ягона илоҳга сиғинса, Унгагина итоатда бўлса, икки дунё саодатига эришади. Ким Унга ширк келтирса, Унга кимларнидир, нималарнидир шерик қилса, имон-эътиқодини бой беради, абадий азобга қолади.
"У тирик ва абадий турувчидир". Тириклик Аллоҳнинг зотий сифатларидандир, У ҳеч қачон ўлмайди, абадийдир. Махлуқотларининг туриши Унинг турғизиши биландир. У бутун коинот, борлиқ тизимини Ўз илоҳий низоми асосида бошқариб, ҳаракатлантириб туради. Энг майда атом заррасидан тортиб миллиардлаб юлдуз ва сайёраларни жамлаган улкан борлиқларгача, ҳаммасининг мавжудлиги ва ҳаракати ҳам Унинг амрига кўрадир. Ҳишом ибн Аммор: "Бақара сурасидаги Аллоҳнинг Исми аъзами "Аллоҳу ла илаҳа илла ҳува, ал-Ҳаййул Қойюм" калимасидир", деган.
"Уни мудроқ ҳам, уйқу ҳам олмайди". Аллоҳ таолода ҳеч қачон чарчоқ, уйқу ёки ғафлат бўлмайди. Бандаларининг бирор хатти-ҳаракати ёки лаҳзаси Унинг назаридан четда қолмайди: У ҳамма нарсани кўриб, кузатиб, бошқариб, тарбият қилиб туради. Агар Уни уйқу ёки ғафлат олганида замину коинотдаги ўта дақиқ низом издан чиқиши, оламлар ҳаёти остин-устун бўлиб кетиши муқаррар эди. Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳумо мазкур қавл хусусида бундай деган: "Мусо алайҳиссалом фаришталардан: "Аллоҳ ҳам ухлайдими?" деб сўради. Шунда Аллоҳ таоло фаришталарга Мусони уч кун ухлашга қўймай, бедор тутишни буюрди. Улар амр этилганидек қилишди. Кейин Мусо алайҳиссаломнинг қўлига иккита идишни тутқазиб: "Буларни синдириб қўйма" дея огоҳлантиришди. Тўртинчи кечага ўтганида ҳазрати Мусони мудроқ боса бошлади. Қўлда эса биттадан идиш, гоҳ уйғониб, гоҳ мудроқ босиб турибди. Охири ухлаб қолиб, қўлларидаги шиша идишларни бир-бирига уриб синдириб қўйди". Ибн Аббоснинг сўзларига қўшимча қилиб Муаммар: "Бу мисол билан Аллоҳ таоло Мусога: агар У ухласа, осмонлару Ер ҳам худди шундай чилпарчин бўлиб кетишини англатди", дейди. Ибн Абу Ҳотим Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан шундай ривоят қилади: "Бани Исроил бир куни Мусо алайҳиссаломдан: "Парвардигоринг ҳам ухлайдими?" деб сўради. Ҳазрати Мусо: "Аллоҳдан қўрқинглар", деди. Шунда Аллоҳ таоло пайғамбарига нидо қилиб: "Эй Мусо, улар сендан Парвардигоринг ухлайдими, деб сўрашди. Бас, икки шиша идишни ол, сўнг уларни кечаси билан тик ҳолда тутиб чиқ", деди. Мусо айтилганидек қилди. Кечанинг учдан бири ўтганида уни уйқу боса бошлади, ҳатто чўккалаб қолди. Сўнг зўрлаб уйқуни ҳайдамоқчи бўлди ва идишларни қўлга олиб турди. Аммо кечанинг учинчи қисмига борганда уйқу зўрлик қили ухлаб қолди ва шишаларни синдириб қўйди. Шунда Аллоҳ таоло: "Эй Мусо, агар Мен ухласам, осмонлар ва Ер мана шундай чилпарчин бўлиб кетади", деди. Шунда Аллоҳ азза ва жалла пайғамбари ҳазрати Муҳаммадга (Ўзининг сифатини келтириб) Курсий оятини туширди".
"Самовоту Ердаги бор нарсалар Уникидир". Осмонлар ва Ердаги, бутун борлиқдаги ҳамма нарса Аллоҳ таолоникидир, Унинг амри ва салтанати остидадир. Жамики мавжудот яна Унинг Ўзига қайтади. Қуръони каримда бундай марҳамат қилинади: "Осмонлар ва Ернинг ҳукмронлиги Аллоҳга тегишлидир. Аллоҳ ҳар нарсага қодирдир" (Оли-Имрон, 189); "Осмонлар ва Ернинг подшоҳлиги Аллоҳга хосдир. Қайтиш ҳам Аллоҳ ҳузуригадир" (Нур, 42).
"Ҳузурида ҳеч ким Унинг изнисиз қўллай олмайди". Бу Аллоҳ таолонинг азамати, кибриёси, буюклиги ва улуғлигидандир. Унинг ҳузурида ҳеч ким бошқа бировни шафоат қила олмайди. Ҳатто суюкли пайғамбари Муҳаммад алайҳиссалом ҳам. Фақат Унинг изни билангина ёрдам беришлари мумкин. Шафоат ҳақидаги ҳадисда бундай дейилган: "Мен Арш остига бориб, ўзимни саждага ташлайман ва шу ҳолатимда Аллоҳ хоҳлаган муддатга қоламан. Сўнг менга: "Бошингни кўтар, гапир – эшитиласан, шафоат қил – шафоатинг қабул қилинади", дейилади. Кейин менга бир чегара белгилаб берилади ва уларни жаннатга олиб кираман". Дунё ҳаётида инсон кимларнингдир оқлови, ёрдами билан муаммо-машаққатларидан қутулиб қолиши мумкин, аммо охиратда она ўз фарзандига, ака инисига, дўст суюкли дўстига, пайғамбар умматига ўзича ёрдам бера олмайди, ҳаммаси буюк Аллоҳнинг изни билан бўлади.
"У уларнинг олдиларидаги ва ортларидаги бор нарсани билади". Аллоҳ таолонинг илми ва ҳикмати ниҳоятда кенг, қамрови улуғдир. Унинг илми махлуқотларнинг ўтмишию келажагини бус-бутун қамраб олган. У ҳамма нарсани кўриб-билиб туради, заррача нарсадан бехабар қолмайди. Бандаларининг ошкора ва пинҳона қилган барча ишлари Унга аён, ҳатто уларнинг хаёлидан ўтган фикрларни ҳам билиб туради. Шундай экан, нега инсонлар бирор сирининг бошқаларга ошкор бўлишидан ниҳоятда қўрқишадию, аммо барча сирлардан ҳамиша хабардор Зот бўлмиш Парвардигорларидан қўрқишмайди, Унга итоатсизлик қилишади?!
"Ва улар Унинг илмидан фақат Ўзи истаган нарсаларнигина биладилар". Агар Аллоҳ билдирмаса, Унинг илмидан ҳеч ким ҳеч нарсани била олмайди. Инсоният тарихи давомида қилинган барча кашфиётлар – уй қуриш, учоқ, машина ва кемаларни ясаш, мураккаб дастгоҳларни ўйлаб топиш – буларнинг бари Аллоҳ берган илму ҳикмат туфайлидир. Одам алайҳиссаломдан бошлаб инсон наслига ҳамма нарсани, ҳатто уларнинг номигача Аллоҳ азза ва жалланинг Ўзи ўргатган. Исҳоқ Нютонга бутун олам тортишиш қонунини, Дмитрий Менделеевга элементлар даврий системасини, Алберт Эйнштейнга нисбийлик назариясини кашф этишга ҳам Аллоҳ таоло берган илм ва иқтидор, заковат, ақл-идрок қўл келган.
"Унинг Курсиси осмонлар ва Ерни ўзида сиғдира олур". Мазкур ояти кариманинг "Курсий" дейилиши ана шу лафзга кўрадир. Ибн Абу Ҳотим Ибн Аббоснинг "Курси"ни "илм" дея тафсир қилганларини айтади. Бундан "Аллоҳнинг илми осмонлар ва Ердан кенгдир, уларни қамраб олгандир", деган маъно чиқади. Баъзилар Курсини Арш, дея таърифлашган. Аммо Арш бошқа, Курси бошқалиги, Арш Курсидан катта экани ҳақида саҳиҳ ҳадислар бор. Айрим уламолар Курсидан мурод Аллоҳнинг салтанати, дейишади. Абу Молик: "Курси Аршнинг тагида ўрнашган", дейди, Суддий эса: "Осмонлар ва Ер Курсининг ичида, Курси эса, Арш олдида туради", деб тушунтиради. Аллоҳнинг Курсиси ана шундай буюк, Унинг Арши Курсидан ҳам буюк, Ўзининг буюклигига эса ҳеч бир мисл, таққос ёки қиёс йўқдир.
"Иккисини ҳимоятида сақлаб туриш Унга оғир келмайди". Аллоҳ таоло шундайин чексиз қудрат эгасики, осмонлару Ерни, ундаги мавжудотларни ҳифзу ҳимоятда ушлаб туриш Унга заррача малоллик, машаққат ёки қийинчилик туғдирмайди. Махлуқотларни ҳалокатга учратиш, Еру осмонларни остин-устин қилиш ёки уларни омонликда тутиб туриш фақат Унинг ихтиёридадир. Ҳамма нарса Унинг ҳузурида хор, ҳақир ва залилдир.
"У энг юксак ва буюкдир!" Аллоҳ таолонинг энг олий, энг буюк экани ҳеч қандай исбот-далил талаб этмайдиган улуғ ҳақиқатдир. Аллоҳнинг буюклиги У яратган мавжудотларда ҳам яққол намоёндир. Кўзга аранг илинадиган энг майда чивин ва ҳашаротларга кўз, қулоқ, оғиз бергани, овқат ҳазм қилиш аъзолари, қон томирлари ва еганини чиқариш учун тешиккача яратиб қўйгани, уларга овқатни қандай топиш, қандай насл қолдириш йўлларигача ўргатиб қўйгани Аллоҳ азза ва жалланинг буюклигига далолат эммасми? Ер юзидаги миллиардлаб махлуқларининг бирортасини эсдан чиқармай барига ризқ бериб қўйгани ҳам Унинг буюклигига далил эмасми?
Мўминлар Аллоҳ таолодан ўзга ҳеч қандай тангри, илоҳ йўқлигига, жамики оламлар ва махлуқотлар Унинг мулки эканига имон келтиришган. У ҳамиша тирик ва абадийдир. Ҳеч ким бошқаларни Унинг изнисиз шафоат қилиб, қўллай олмайди. У инсонларгача бўлган ва улардан кейин бўладиган нарсаларни ҳам билади, инсонлар эса Унинг Ўзи англатганидан бошқасини била олишмайди. Унинг Курсиси-Арши барча осмонлару ва Ердан ҳам кенгдир.
Курсий ояти ҳақида жуда кўп ҳадиси шарифлар бор: "Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: "Оятул Курсий Қуръоннинг тўртдан бирига тенг", деганлар" (Аҳмад ривояти); Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: "Ким тўшагига ётаётганида Курсий оятини ўқиса, Аллоҳ томонидан унга бир қўриқчи қўйилиб, тонг отгунича унга шайтон яқинлаша олмайди" (Бухорий ривояти).
Муносабат
Аллоҳ таолога беҳисоб шукрки, тараққиётимизнинг янги даврида қабул қилинаётган тегишли қонун ҳужжатлари халқимизнинг эътиқод эркинлигини таъминлаш, жамиятда диний бағрикенглик, миллатлараро тотувлик ва ижтимоий барқарорликни мустаҳкамлаш ҳамда инсон қадр-қимматини юксалтиришга хизмат қилмоқда. Таъкидлаш жоиз, янги Ўзбекистондаги ислоҳотлар фаровон ҳаётни таъминлашга қаратилган. Ўзгариш ва янгиланишлар замирида давлатимиз раҳбари ташаббуси билан “Инсон манфаатлари ҳамма нарсадан устун” деган улуғ тушунча бош ўринга қўйилган.
Ўтган қисқа вақтда Ўзбекистондаги Ислом цивилизацияси маркази, Имом Бухорий, Имом Мотуридий, Имом Термизий халқаро илмий-тадқиқот марказлари, Ўзбекистон халқаро ислом академияси, Самарқандда Ҳадис илми мактаби, Бухорода Мир Араб олий мадрасаси ташкил этилди. Ушбу муассасалар “Жаҳолатга қарши маърифат” эзгу умуминсоний ғояси асосида жамиятда соғлом маънавий муҳитни таъминлашга, ёшларни замонавий фикрлайдиган ва буюк аждодларимизга ҳар жиҳатдан муносиб этиб тарбиялашга хизмат қилмоқда.
Маълумки, Президентимиз ташаббуси билан азим пойтахтимизда улкан мажмуа — Ўзбекистондаги Ислом цивилизацияси маркази бунёд этилмоқда. Аллоҳ насиб этса, мазкур иншоот буюк аждодларимиз заковати, халқимиз маънавий салоҳиятига мос бўлади. У ёшлар учун улкан тарбия мактаби, сайёҳлар учун табаррук қадамжо, қисқача айтганда, илм-маърифат кошонасига айланади.
2025 йил 25 февралда Ўзбекистон Републикаси Қонуни билан Ўзбекистон Республикасида фуқароларнинг виждон эркинлигини таъминлаш ва диний соҳадаги давлат сиёсати концепцияси тасдиқланиши мамлакатимизда миллатлар ва динлараро муносабатларни мустаҳкамлаш, жамиятимизда тинчлик-хотиржамликни таъминлаш, адолат ва тенгликни қарор топтиришга катта ҳисса қўшмоқда.
Юртимиздаги мана шундай улуғвор ишларнинг узвий давоми сифатида Президентимиз томонидан “Фуқароларнинг виждон эркинлиги ҳуқуқи кафолатларини янада мустаҳкамлаш ҳамда диний-маърифий соҳадаги ислоҳотларни янги босқичга олиб чиқиш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Фармон имзоланди. Бу муҳим ҳужжатда белгиланган долзарб вазифалар жаҳон илм-фани ва маданияти ривожида беқиёс ўрин тутган буюк алломаларимизнинг илмий-маънавий меросини ўрганиш, ёш авлодни она Ватанга садоқат, миллий ва диний қадриятларга ҳурмат руҳида тарбиялаш бўйича бошланган ислоҳотларни янги босқичга олиб чиқади.
Шунингдек, жамиятимизда диний бағрикенглик, миллатлараро тотувликни таъминлаш ва юртимизнинг жаҳон тамаддуни бешиги сифатидаги тарихий мақомини тиклаш бўйича ислоҳотларга янгича руҳ бағишлайди.
Ушбу Фармонда диний соҳани тубдан такомиллаштириш, мўмин-мусулмонлар ибодат қилиши учун қўшимча қулайликлар яратиш, хусусан, ҳаж ва умра зиёратларига бориши билан боғлиқ хизматларни рақамлаштириш, муборак сафарга борувчилар учун шаффоф электрон навбатларни йўлга қўйиш, диний соҳа ходимларининг малака оширишида янгича тизим жорий этиш ҳамда илмий-тадқиқотларни юқори босқичга олиб чиқиш каби устувор йўналишлар белгилангани диққатга сазовор.
Айниқса, ушбу муҳим ҳужжатда Баҳоуддин Нақшбанд ёдгорлик мажмуаси маркази муассислигида Баҳоуддин Нақшбанд илмий-тадқиқот марказини ташкил этиш ва қатор муҳим вазифаларни амалга ошириш белгилангани илм-маърифат аҳлини чексиз мамнун этди. Бинобарин, Баҳоуддин Нақшбанд ва нақшбандийлик тариқати алломаларининг инсонпарварлик ғояларини ўрганиш, ёш авлодни бағрикенглик ҳамда ўзаро ҳурмат руҳида тарбиялаш мақсадида тарғибот ишларини янада кучайтириш ҳозирги глобаллашган ахборот асрида ғоят долзарб аҳамият касб этади.
Қайд этиш лозимки, Нақшбандия тариқати ўзининг мўътадиллиги ва бунёдкор таълимотлари билан бошқа тариқатлардан ажралиб туради. Унда асосан комил инсон, илм-маърифат, одоб-ахлоқ, ҳалол касб, эзгу амал каби масалаларга бош ғоя сифатида қаралади. Шунингдек, ушбу тариқатда инсоннинг амаллари фақат шахс камолотига эмас, балки жамиятнинг маънавий ривожи ва ислоҳоти учун ҳам хизмат қилиши зарурлигига алоҳида урғу берилади. Баҳоуддин Нақшбанд ҳазратлари илм ва амални ўзида мужассам этган, жамият учун манфаатли бўлган шахсни комил инсон сифатида таърифлайди.
Дарҳақиқат, тариқат пешвоси Баҳоуддин Нақшбанд ҳазратлари илгари сурган “Дил ба ёру даст ба кор”, яъни “Қўлинг меҳнатда-ю, дилинг Аллоҳда бўлсин”, деган эзгу шиор замирида умуминсоний ғоялар, маънавий камолот, ботиний поклик устувор аҳамият касб этади. Аслида бу таълимот динимизнинг асосий талабларидан. Аллоҳ таоло Қуръони каримда: “... Аллоҳ сенга берган нарса билан охиратни излагин, бу дунёдаги насибангни ҳам унутма. Аллоҳ сенга яхшилик қилганидек, сен ҳам яхшилик қил. Ер юзида бузғунчиликни излама. Албатта, Аллоҳ бузғунчиларни суймас”, деб баён қилади (Қасос сураси, 77-оят).
Нақшбандия таълимотида ҳам “Инсонларни сев ва уларга фойда етказ”, тамойилига катта аҳамият берилган. Бу ғоя асосий ҳаёт тамойилига айланган. Ҳадиси шарифда Пайғамбаримиз Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам бундай деганлар: “Инсонларнинг энг яхшиси — уларга фойдаси энг кўп тегадигани” (Имом Дарақутний ривояти).
Баҳоуддин Нақшбанд ҳазратлари ҳаётлигидаёқ бу тариқат мавқеи кўтарилиб, дунё бўйлаб ёйилди. Таълимот замон талабларига мослиги, барчага хослиги сабабли оддий халққа ҳам, зиёлилар қатламига ҳам маъқул эди. Ана шундай юксак маънавий-маърифий аҳамияти боис, бу таълимот Баҳоуддин Нақшбанд вафотидан кейин янада кенг тарқалди. Нақшбандия таълимоти адабиёт ривожида ҳам муҳим ўрин тутди. Абдураҳмон Жомий, Алишер Навоий, Заҳириддин Муҳаммад Бобур, Бобораҳим Машраб, Сўфи Оллоёр каби мутафаккирлар ижодида нақшбандия ғоялари кенг тарғиб этилган.
Ўзбекистонда яшаб ўтган буюк тасаввуф алломалари меросини янада чуқур ўрганиш бугунги кунда илмий жамоатчилик олдида турган муҳим вазифалардан. Шу билан бир қаторда, юртимизда тасаввуф таълимоти доирасида шаклланган умуминсоний қадриятлар, инсоний одоб-ахлоқ мезонлари, инсонпарварлик ва тинчликпарварлик ғояларидан ёш авлодни Ватанга муҳаббат, буюк аждодларга эҳтиром руҳида тарбиялаш, бузғунчи ғояларга қарши туришда самарали фойдаланиш долзарб аҳамиятга эга.
Фармон асосида Имом Мотуридий халқаро илмий-тадқиқот маркази фаолиятини янада такомиллаштириш борасида ҳам қатор вазифалар белгиланди. Жумладан, ҳужжатда Имом Мотуридий, Абу Муин Насафий каби буюк аллома аждодларимиз қолдирган маънавий меросни ўрганиш, жаҳон илм-фани ривожига қўшган беқиёс ҳиссасини халқимиз, айниқса, ёшларга тарғиб қилиш, асарларининг таржималарини нашр этиш, ислом динининг инсонпарварлик моҳиятини кенг оммага етказиш каби муҳим масалалар ўрин олган.
Зеро, ҳужжатда қайд этилган вазифалар буюк ватандошимиз, исломий илмлар ривожига улкан ҳисса қўшган беназир аллома, калом илмининг султони Имом Абу Мансур Мотуридийнинг ибратли ҳаёт йўли ва бой илмий-маънавий меросини ҳар томонлама чуқур ўрганиш, мотуридийлик таълимотига хос бағрикенглик ва мўътадиллик тамойилларини халқимиз ва жаҳон жамоатчилиги ўртасида кенг тарғиб этиш, ёшларни Ватанга муҳаббат, миллий ва умуминсоний қадриятларга ҳурмат руҳида тарбиялаш ишларига бемисл хизмат қилади.
Шунингдек, Фармонда ислом динининг инсонпарварлик моҳияти, маърифий-маданий роли ва ривожланиш йўналишларини илмий асосда ўрганиш ва кенг оммага, жумладан, халқаро жамоатчиликка етказиш, диний таълим муассасаларига илмий-тадқиқот ва ўқув-услубий масалаларда ҳамда педагог кадрлар ва диний ходимларнинг малакасини ошириб боришда амалий ёрдам бериш ҳамда ёшларни ёт ғоялар таъсиридан асраш йўналишида янги лойиҳа ва ташаббусларни ишлаб чиқиш каби устувор вазифалар ҳам алоҳида қайд этилгани илмий-маърифий йўналишдаги ишларни янада кенгайтиради.
Имом Мотуридий халқаро илмий-тадқиқот марказининг фаолияти такомиллаштирилиши муборак динимизнинг асл моҳиятини, илмий-маънавий асосларини, юртимиздан етишиб чиққан буюк мутакаллим алломалар ҳаёти ва меросини ўрганишни янада кучайтиришга туртки бўлади.
Демак, мазкур Фармоннинг қабул қилиниши фуқароларимизнинг эътиқод эркинлигини кафолатлаш баробарида диний-маърифий соҳадаги ислоҳотларни янги босқичга олиб чиқади.
Шайх Нуриддин ХОЛИҚНАЗАР,
Ўзбекистон мусулмонлари идораси раиси, муфтий.
"Халқ сўзи" газетасининг 2025 йил 24 апрелдаги 83-сонидан олинди