“Экстремистик ғояларни инкор қилишда шаръий далиллар” (йигирманчи қисм)
Фиқҳий мазҳабларнинг пайдо бўлиши тарихи борасида умумий фикрлар
Ислом фиқҳи Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам замонларидаёқ мустақил илм сифатида шакллана бошлади. Дарҳақиқат, Қуръони карим нозил бўлиб турган, унда намоз, рўза, закот, ҳаж каби ибодат турларига боғлиқ бўлган масалалар ҳал булаётган эди. Шу билан бирга савдо-сотиқ, ҳадя бериш каби муомалот ва қарзга оид масалалар, оила ва мерос ҳукмлари баён қилиниб турган эди. Аллоҳ таоло диний аҳкомларни одамларга баён қилиб беришни ўзининг каломида пайғамбар алайҳиссаломнинг зиммаларига юклади:
“Очиқ-ойдин баёнотлар ва китоблар ила (юбордик). Ва сенга одамларга нозил қилинган нарсани ўзларига баён қилиб беришинг учун Зикрни нозил қилдик. Шоядки, тафаккур қилсалар”. (Наҳл, 44) .
Пайғамбар алайҳиссалом Аллоҳни амрини бажардилар. Ўз суннатлари билан ҳалол, ҳаром каби барча ҳукмларнинг тафсилотларини баён қилиб берар эдилар. Зеро, Расул алайҳиссаломнинг ўзлари шариатнинг манбаи эдилар. У зот айрим масалаларда умматга таълим бўлиши учун ўзлари ижтиҳод қилар ва шу орқали умматларига истинбот қоидаларини ўргатар эдилар. Уламоларимиз жаноби Расулуллоҳнинг маҳкама ва даъво ишларида ҳамда жангу жадал ва бошқа дунё ишларида ижтиҳод қилганликларига иттифоқ қилганлар.
Улар Расулулоҳнинг ижтиҳод қилганларига кўп мисоллар келтирадилар. Жумладан:
Абу Суфённинг аёли Ҳинд Бинти Утба Расулуллоҳ алайҳиссаломнинг олдиларига эри Абу Суфённинг нафақа бермаётганидан шикоят қилиб келди. Шунда Расул алалайҳиссалом унга эрининг молдан сўрамасдан ўзи ва болалари учун етадиган даражада олишга рухсат бердилар.
Бадр ғазотида асирга тушганлар ҳақидаги ижтиҳодлари. Бу борада Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам асрлар масаласида саҳобалар билан маслаҳатлашиб асирлардан товон пули олиб кейин уларни озод қилишга қарор қилдилар. Бу ҳам ўз ижтиҳодлари эди.
Расулуллоҳ алайҳиссалом ҳаётлик пайтларида ҳам саҳобалар орасида ижтиҳод бўлиб турар эди. Уларнинг ижтиҳоди тўғри бўлса ижтиҳодини қўллар эдилар. Агар хато қилсалар хатоларини тўғирлаб қўяр эдилар.
Пайғамбар алайҳиссалом Саид ибни Муозни бани Қурайза яҳудийлари устидан чиқарган ҳукмини маъқулладилар ва унга қараб “уларнинг орасида ҳакимона ҳукм қилибсан” дедилар.
Саҳобалардан Аммор ибни Ёсир розияллоҳу анҳу таяммум ҳақидаги оятни эшитганида ағанаб тупроққа беландилар ва кейин намоз ўқидилар. Набий алайҳиссалом унинг бу ишини оқламадилар ва унга “икки қўлингни ерга уришинг етарлидир. Кейин унга пуфлайсан. Кейин икки қўлинг билан юзинг ва икки кафтинга масҳ тортгин” дедилар.
Расулуллоҳ алайҳиссалом Муоз ибн Жабални Яманга қози қилиб жўнатаётганларида: “Агар сенга бирор масала иштибоҳ бўлиб қолса, нима билан ҳукм қиласан?” – деб сўрадилар.
Муоз розияллоҳу анҳу: "Аллоҳнинг китобидан", – деди.
"Агар ундан тополмасанг-чи?"– деб сўрадилар Аллоҳнинг элчиси.
Муоз розияллоҳу анҳу: "Расулуллоҳнинг суннатидан", – деди.
"Ундан ҳам тополмасанг-чи?" – яна сўрадилар у зот.
Муоз розияллоҳу анҳу: "Ўз фикрим билан ижтиҳод қиламан. Бўшашиб ўтирмайман!" – деди.
Шунда Расул алайҳиссалом унинг кўксига уриб: "Аллоҳнинг расули жўнатган элчини Аллоҳнинг расули рози бўладиган ишларга муваффақ қилган Аллоҳ таолога ҳамду санолар бўлсин!” – дедилар.
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам вафот этганларидан кейин ҳам иш шу каби давом этди. Яъни улар масалаларни Китоб ва Суннатдан, охирида эса ўз ижтиҳодлари билан ечар эдилар. Табиийки, улар ҳам ижтиҳодларида бир-бирига хилоф қилар эдилар.
Бу ҳақида аллома ибни Халдун ўз китобида шундай дейди: “Деярли шаръий далилларнинг барчаси асосан араб тилида келгандир. Маълумки, араб калималарининг маъноси кенг қамровли. Хоссатан, шаръий матнларнинг кенг маъноларда қўлланилиши маълум ва машҳур. Шунингдек, суннатнинг собитлик даражаси ҳам турфа хил бўлади. Суннат орқали келган кўпгина ҳукмлар гоҳида ўзаро қарама-қарши бўлиб қолса, уларнинг кучлироғини ажратиб олиш зарур. Бунинг ўзи ҳам ихтилофли масаладир. Ўз навбатида тафсилоти ҳақида насс (оят) келмаган ҳукмлар ҳам ихтилофлидир. Бунинг устига воқеликда янги масалалар ҳам учраб, уларнинг шаръий асосини тополмайсиз. Бу вақтда тафсилоти ҳақида далили келмаган янги масалани далили келган масалага қиёсланади. Буларнинг барчаси воқеликда ихтилофлар бўлиши зарурат эканига далил бўлади. Бу борада ҳатто салаф ва улардан кейинги уламолар орасида ҳам ихтилофлар кузатилади”.
Биз бу фикрларга, яъни ихтилоф масалаларига Қуръон далилларига боғлиқ бўлган бошқа бир мисолни ҳам қўшимча қилишимиз мумкин. Биламизки, Қуръони каримнинг далиллари собитликда қатъийдур. Аммо уларнинг орасида маъно жиҳатидан қатъий (ҳукми аниқ) ва зонний (ҳукми гумоний) оятлар ҳам мавжуд. Табийки, зонний оятларнинг устида далолатан эҳтимолий маънолар ҳам юзага келиб, айнан шу каби маънолар борасида уламолар орасида ихтилофлар келиб чиқади.
Саҳобаи киромларнинг барчаси ҳам аҳли фиқҳ ва етук маърифат соҳиблари эмас эди. Уларнинг орасида ҳам ижтиҳод даражасига етган ва у даражага етмаганлар мавжуд эди. Аммо уларнинг орасида ижтиҳод малакасига етишмаганлари ижтиҳод даражасига етганларига эргашар ва уларга тақлид қилар эдилар. Улар бу ишда қуйидаги ояти каримага суянар эдилар:
“Эй, Муҳаммад,) Сиздан олдин ҳам фақат (Сиз каби) кишиларнигина (пайғамбар қилиб) юбориб, уларга ваҳий нозил этиб турганмиз. Агар (бу ҳақда) билмайдиган бўлсангизлар, аҳли зикрлардан (яъни Таврот ва Инжилни биладиганлардан) сўрангизлар!” (Наҳл,43).
Ижтиҳод ва фатво даражасига ҳаммадан кўра кўпроқ сазовор бўлган уч саҳобанинг номи келтирилади. Улар ибни Масъуд, Зайд ибни Собит, Абдуллоҳ ибни Аббос розияллоҳу анҳумлардир.
Тобеинлар ҳам бу масалада айнан саҳобаларнинг манҳажи (йўлига)га эргашдилар. Аммо улар ҳам айрим масалаларда саҳобалар ихтилоф қилгани каби ўзаро ихтилоф қилганлар. Тобеин фуқаҳолардан Саид ибни Мусаййаб, Урва ибни Зубайр, Қосим ибни Муҳаммад ибни Абий Бакр, Икрима, Ато, Саид ибни Жубайр ва бошқаларни келтириш мумкин.
Улардан кейин эса Абу Ҳанифа, имоми Молик, имоми Шофеий ва Аҳмад ибни Ҳанбал каби тўрт мазҳаб алломаларининг замони келди. Ушбу забардаст катта алломаларнинг сермаҳсул фаолияти орқали машҳур мазҳаблар вужудга келди. Зеро уларнинг истинбот ва далилларни келтириш салоҳиятига ҳамда фикр теранлиги-ю илмий даражаларини чексиз бўлганлигига бирор бир илм аҳли шубҳа қилмайди. Дарҳақиқат, фиқҳ айнан уларнинг асрида ривожланди ва гуллаб-яшнади. Уларнинг замонида ҳам маҳкама ишлари ва муомалот (савдо-сотиқ масалалари)га доир масалалар аслий қоида бўлмиш Китоб ва суннат, саҳобаларнинг ижмосига ва ушбу асослардан кейингина қиёс каби бошқа шаръий асосларга қараб ҳал қилинар эди. Улар ўз навбатида фиқҳ илми ривожи ва муҳофазаси учун маълум бир қоида ва зарурий дастурлар жорий қилдилар. Ижтиҳод йўллари ва ҳадислардан қандай фойдаланиш ҳақида услубий қўлланмаларини жорий қилдилар. Муҳаддис аллломаларимиз саҳиҳ, ҳасан ва заиф ҳадисларни бир-биридан ажратиб олиш борасида мусталаҳал ҳадис (ҳадис истилоҳотлари) йўналишини жорий қилдилар. У орқали ҳадис ровийлари ва уларнинг адолатини ўрганиб чиқдилар. Ровий ва ривоятлар борасида тизимли қоидалар ишлаб чиқдилар. Фиқҳий мазҳаблар айнан шу орқали вужудга келиб фиқҳ илми унинг маҳсули ва тартибга солувчи асоси бўлди.
Дарҳақиқат, Аллоҳ таоло мазкур тўрт мазҳабни олижаноб, самимий янги авлодларини етиштирди. Улар ушбу илмий ҳамда Китоб ва суннатга асосланган машҳур мазҳабларни мустаҳкамлаш ва уларни турли мамлакат ва минтақаларга ёйилишини таъминладилар.
Мазкур мазҳаблар бугунги кунимизда ҳам ислом умматнинг ҳимояси ўлароқ давом этиб келмоқда. Айнан мазкур мазҳаблар бугунги глобал ўзгараётган замон ва янгиланаётган даврий ўзгаришларга қарамасдан, ислом фиқҳини фаол ва жонли яшаб келишини таъминлаб беряпти. Энг муҳим томони эса ушбу мазҳаблар умрбоқий шаръий асослар ва илмий мезонларга тўлақонли мувофиқ келмоқда. Агар уммат устида ушбу фиқҳий мазҳаблар мавжуд бўлмаганида ёки бугунгидек илмий ривожланмаганида биз бугунги кунимиздаги турли ўзгаришлардан ҳимоялана олмас эдик.
Валлоҳу аълам биссоваб.
(давоми бор)
“Экстремистик ғояларни инкор қилишда шаръий далиллар” китобидан.
Таржимон: Тоҳир Воҳидов
Ибн Аббос розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам айтдилар: “Умматимнинг шарафлилари Қуръонни (ёдлаб) олиб юрувчилар ва кечаси қоим бўлувчилардир” (Имом Табароний ривояти).
Анна розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Инсонлар ичида Аллоҳнинг хос бандалари бор”, дедилар. Улар кимлар, деб сўрашди. У зот алайҳиссалом “Қуръон аҳли – Аллоҳнинг аҳли ва хос бандаларидир”, деб жавоб бердилар (Имом Ибн Можа ривояти).
Али розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи ва саллам айтдилар: “Ё Али, Қуръонни ўрганиб, уни ўргатгин. Шунда вафот қилсанг, инсонлар худди Аллоҳнинг байтини тавоф қилганлари каби фаришталар қабринг атрофини тавоф қилади” (Имом Абу Нуайм ривояти).
Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам айтдилар: “Сизларнинг энг яхшиларингиз Қуръонни ўрганиб, Уни ўргатганларингиздир” (Имом Бухорий ривояти).
Абу Ҳарайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам айтдилар: “Қуръон бойликдир, ундан сўнг фақирлик йўқ, ундан бошқа бойлик ҳам йўқ” (Имом Абу Аъло, Имом Табароний ривояти).
Қуръони карим зиё, ойдинлик сочган бир нурдир. Қуръони каримни ёд олиш мусулмонлар зиммасидаги фарзи кифоядир. Яъни, бир шаҳарда Қуръони каримни ёд олмаган ҳофиз инсон бўлмаса, шаҳар халқининг барчаси гуноҳкор бўлади. Бир ёки бир неча инсоннинг Қуръонни ёд олиши билан уларнинг устидаги фарз соқит бўлади.
Кунлардан бир кун қориларнинг султони Ҳофиз Исҳоқ Мавлоно Жалолиддин Румийнинг ҳузурига келди. Мавлоно унга катта ҳурмат кўрсатиб, ўрнидан турди ва юқорига чиқиб ўтиришини илтимос қилди: “Меҳмонни қандай иззат-ҳурмат билан кутиб, уни уй тўрига ўтқазиш лозим бўлганидек, Қуръони карим қориларини ҳам худди шундай иззат-ҳурмат билан кутиб олиб, энг юқорига таклиф қилиш лозимдир. Қалбида Қуръони карим нури бўлган инсон жаҳаннам юзини кўрмас! Бир қоғоз парчасига Қуръони карим ояти ёзилган бўлса, унга ҳурмат кўрсатиб, уни оловга отмаслар, бунга Қуръони карим ёзилган дерлар. Қалбида Қуръони карим нури бўлган, бутун бир Қуръони каримни ўзига жо қилган бўлса, уни қандай қилиб, жаҳаннамга отишади?” деди.
Қуръони каримни қалбига ва ҳофизасига нақш этган илк инсон Пайғамбаримиз ҳазрат Муҳаммад мустафо соллаллоҳу алайҳи ва салламдирлар. Улардан кейин тўрт буюк халифа ҳазрат Абу Бакр, ҳазрат Умар, ҳазрат Усмон ва ҳазрат Али розияллоҳу анҳумдир. Саъд ибн Абу Ваққос, Абдуллоҳ ибн Масъуд, Абу Мусо Ашъарий, Абу Ҳурайра, Муоз ибн Жабал, Убай ибн Каъб, Абу Зарр Ғифорий, Абу Дардо, ҳазрат Оиша розияллоҳу анҳум каби саҳобийлар Қуръонни ёд олишган.
Имом Бухорий, Ибн Сино, Амур Темур каби улуғ аждодларимиз, буюк алломаларимиз Қуръони каримни жуда ёшликларидаёқ ёд олганлар.
Ҳофиз фақат Қуръони карим лафзини ҳофизасига олиб, ёдлаган бўлиши эмас, балки унинг маъносини қалбига жо қилган, ҳукмларини муҳофаза этган, уни яхши кўрган, буйруқларига итоат этиб, қайтариқларидан қайтган бўлиши керак. Қуръонни унутган, Қуръонга амал этмасдан, дунёнинг зеб-зийнатларига алданган инсонни Қуръон ҳам унутади ва Маҳшар куни унга жуда оғир бўлади.
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Умматимнинг энг шарафлиси Қуръони каримни ёд олганлардир”, деганлар.
Ҳазрат Абу Саид Худрий розияллоҳу анҳудан келган ҳадисда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Қуръони карим аҳли (яъни, уни ўқиган ва унга амал қилган инсонлар) жаннатга кириши билан “Ўқи ва юксал!” дейилади. У эса ўқиб, юксалади. Ҳар оят учун бир даража берилади. Шу усулда у билган оятларини охиригача ўқийди (ва ҳар бири учун бир даража юксалади)”, деганлар.
Муоз ибн Жуҳайний розияллоҳу анҳудан келтирилган ривоятга кўра, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Ким Қуръони каримни ёдлаб, унга амал қилса, қиёмат кунида унинг ота ва онасига бир тож кийдирилади. У тожнинг зиёси дунёда уйлардаги қуёш нуридан ҳам порлоқ”, деганлар (Имом Абу Довуд ривояти).
Буюк валийлардан бири Суфёни Саврий “Киши Қуръони каримни ўқиган пайтда фаришта унинг икки кўзи орасидан ўпади. Яъни, ўқувчига ҳурмат ва ўқиганига таъзим учун фаришталар Одам боласидан Қуръони каримни тинглашга зиёда ошиқдир”, деган (“Иҳёу улумид дин”дан).
﴿إِنَّ الَّذِينَ يَتْلُونَ كِتَابَ اللَّهِ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَأَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرًّا وَعَلَانِيَةً يَرْجُونَ تِجَارَةً لَنْ تَبُورَ لِيُوَفِّيَهُمْ أُجُورَهُمْ وَيَزِيدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ إِنَّهُ غَفُورٌ شَكُورٌ﴾
«Аллоҳнинг Китобини тиловат қиладиган, намозни баркамол адо этадиган ва Биз уларга ризқ қилиб берган нарсалардан махфий ва ошкора эҳсон қиладиган зотлар сира касод бўлмайдиган тижоратдан (ажру савоб бўлишидан) умидвордирлар. Зеро, (Аллоҳ) уларнинг ажрларини комил қилиб берур ва Ўз фазлини уларга янада зиёда қилур. Албатта, У мағфиратли ва ўта шукур қилувчидир» (Фотир сурасии, 29-30).
Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Қуръонни ўқиган ва унга моҳир бўлган қорилар улуғ ва мукаррам фаришталар билан бирга бўлади, Қуръонни тутилиб-тутилиб ўқиган ва қироат унга машаққатли бўлган киши учун икки ажр бордир”, дедилар (Имом Бухорий ва Имом Муслим ривояти).
Умар розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган ҳадисда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Аллоҳ таоло бу Китоб (Қуръон) билан баъзи қавмларнинг даражасини кўтаради ва баъзи қавмларнинг даражасини туширади”, деганлар (Имом Муслим ривояти).
Абу Умома Боҳилий розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Қуръон ўқинглар, зеро у қиёмат кунида ўз эгалари учун шафоатчи бўлиб келади”, дедилар (Имом Муслим ривояти).
Ибн Умар розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Фақат икки нарсада ҳасад (ҳавас маъносида) қилиш жоиз: Аллоҳ унга Қуръонни ато қилган бўлиб, кечаю кундуз унинг тиловати билан машғул бўладиган кишига ва Аллоҳ таоло унга мол дунё ато қилган бўлиб, кечаю кундуз уни инфоқ қиладиган кишига”, дедилар (Имом Бухорий, Имом Муслим ривояти).
Абдуллоҳ ибн Масъуд розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Ким Аллоҳ таолонинг Китобидан бир ҳарф ўқиса, бунинг баробарига у киши учун бир яхшилик берилур. Алиф, лам, мимни бир ҳарф деб айтмайман . Балки алиф бир ҳарф, лом бир ҳарф ва мим бир ҳарфдир”, дедилар (Имом Термизий ривояти).
Абу Саъид Худрий розияллоҳу анҳудан Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг бундай деганлари ривоят қилинади: “Аллоҳ таоло айтади: “Кимни Қуръон ўқиш ва менинг зикрим уни бошқа нарсаларни сўрашдан тўсиб қўйса, мен унга сўраганларга берганимдан кўра кўпроғини бераман. Аллоҳ таоло каломининг бошқа каломларга нисбатан фазли Аллоҳ таолонинг бандаларга нисбатан фазли кабидир” (Имом Термизий ривояти).
Ибн Аббос розияллоҳу анҳумо ривоят қиладилар: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам айтадилар: “Қалбида Қуръондан ҳеч нарса бўлмаган инсон хароба уй кабидир” (Имом Термизий ривояти).
Абдуллоҳ ибн Масъуд розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: “Қуръон ўқинглар зеро, Аллоҳ таоло Қуръонни ёд олган қалбни азобламайди. Албатта, бу Қуръон Аллоҳ таолонинг зиёфатидир. Ким унга ташриф буюрса, омонда бўлади. Кимки Қуръонни яхши кўрса, бас, у қувонсин”, дедилар (Имом Доримий ривояти).
Абдулҳамид ибн Ҳаммоний айтадилар: “Мен Суфён Саврийдан: “Сиз учун ғазот қиладиган киши суюклими ёки Қуръон ўқийдиган кишими?”, деб сўрадим. Шунда у зот: “Қуръон ўқийдиган киши. Чунки Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Сизларнинг яхшиларингиз Қуръонни ўрганиб, уни (бошқаларга) ўргатганларингиздир”, деб жавоб бердилар.
Оиша розияллоҳу анҳо онамиздан ривоят қилинади. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Қуръон (қироати)га моҳир киши итоаткор улуғ фаришталар биландир. Қуръонни тиловат қилиб (тили) дудуқланган ва бу унга машаққат бўлган киши учун икки ажр бордир”, дедилар (Имом Бухорий ривояти).
Қуръони карим тунлари бедор бўлиб қироат қилиб чиққан кишини Қиёмат кунида шафоат қилади. Бу ҳақда Пайғамбармиз соллаллоҳу алайҳи васаллам бундай деганлар: “Қуръон ва рўза Қиёмат куни бандани шафоат қилади. Рўза: “Эй Роббим, мен (бандангни) кундузлари таом ва ўзи қаттиқ хоҳлаб турган нарсалардан тўсдим, мени унга шафоатчи қилгин”, деб айтади. Қуръон: “Роббим, мен уни тунлари уйқудан қўйдим, мени унга шафоатчи қилгин”, дейди ва иккиси бандани шафоат қилади”.