10 Январ, 2025, 10 Ражаб, 1446
10 Январ, 2025, 10 Ражаб, 1446
Кеча оқшом Интернетдан зиёрат туризмига оид материалларни қараётиб Туркия сайтларидан бирида туркиялик сайёҳлар учун Ўзбекистон ҳақида эълон қилинган маълумотномани ўқиб қолдик. Унда юртимиз ва халқимиз бандма-банд жуда чиройли таърифланибди. Ўша бандлардан бирида “Ўзбек ёшлари вақтида турмуш қуради ва улар оилага жуда маҳкамдир”; “Улар ўртача учтадан фарзанд кўради”; “Ўзбекистон аҳолиси юз фоиз саводхон, жумладан, аёллар ҳам”, деб ёзибди.
Шу жумлаларни ўқиб хурсанд бўлдик. Зеро, халқимизда оила муқаддас ва оилалар мустаҳкамлиги туфайли элимиз бир бағир. Шунинг учун оила қураётган ёшлар учун катта тўйлар қилиб, элга дастурхон ёзилади. Зеро, ана шу меҳр-оқибат, ҳамжиҳатлик туйғулари тўйларимизда, маросимларимизда намоён бўлади. Тўй бошлаган одам азбаройи севинчи ичига сиғмаганидан, ҳаммани яхши кўрганидан тўйига, эҳсонига бутун олам халқини чорлагиси келади. Аммо бу имконсиз... Рўзғор боши бўлган одам тўй қиламан деб унинг ортидан қийналиб қолмаслиги керак. Агар тўй қилган киши шу тўй сабабли азият кўрадиган бўлса, у бошлаган йиғин тўй эмас, аза бўлиб қолади.
Инсонлар имкониятига қараб тўй ўтказиши баробарида қавму қариндошлари, қўни-қўшнилари, элу улуснинг ҳам имкониятини чамаламоғи даркор. Ана шу жиҳатдан, тўй росмана тўйдек бўлмоғи учун қариндош-уруғлар, дўсту ёрларнинг ўзи кифоя. Тўйни қандай ўтказиш савобли амал эканини Аллоҳ таоло Каломи шарифида:
وَالَّذِينَ إِذَا أَنْفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَلَمْ يَقْتُرُوا وَكَانَ بَيْنَ ذَلِكَ قَوَامًا
“Улар (Раҳмоннинг суюкли бандалари) эҳсон қилганларида исроф ҳам, хасислик ҳам қилмаслар, (тутган йўллари) бунинг ўртасида – мўътадилдир” (Фурқон, 67) деб, ҳазрати Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам:
مَنِ اقْتَصَدَ أَغْنَاهُ اللَّهُ ، وَمَنْ بَذَّرَ أَفْقَرَهُ اللَّهُ ، وَمَنْ تَوَاضَعَ رَفَعَهُ اللَّهُ ، وَمَنْ تَجَبَّرَ قَصَمَهُ اللَّهُ
“Ким тежамкорлик қилса Аллоҳ уни бой қилади. Ким исроф қилса Аллоҳ уни фақир қилади. Ким тавозе қилса Аллоҳ уни обрўсини кўтаради. Ким зулм қилса Аллоҳ уни хор қилади”(Имом Баззор “Кашфул астор”), деб белгилаб берганлар.
Ёзаётган мақолаларимизни, сўзлаётган нутқларимизни бошлаётганимиздек, мамлакатимизда инсон манфаатларини ҳимоя қилиш, аҳолининг турмуш фаровонлигини юксалтириш, ёш оилаларни моддий ва маънавий жиҳатдан қўллаб-қувватлаш, соғлом турмуш тарзини қарор топтириш йўлида катта ишлар амалга оширилмоқда.
Ана шу ишларнинг энг каттаси тўй ва маросимларни тартибга солиш масаласидир. Тўйларимиз ва маъракаларимиз шу даражага келдики, бундан одамларимизнинг ўзлари ҳимоя истаб давлат кўмагига – қатъий чоралар кўрилиши эълон қилинишига муҳтож бўлиб қолди.
Нафсиламри, асъаса-ю дабдабалар, узундан-узун машиналар карвони, шовқин-суронлар, ғат-ғутлар, “севги тарихлари”, “куёвнинг қайнона оғзига торт тутишлари (эсласангиз ғижинингиз келиб кетади)”, ҳисобсиз тоғоралар, ҳеч қачон ҳеч ким эгнига илмайдиган сарпо-суруқлар... ҳамманинг жонига тегди.
Одамлар тўйларнинг яқинлари даврасида ихчам, кўнгилга ёқадиган хурсандчилик билан ўтишини истаб нажоткор куч ахтариб қолди.
Аммо ҳамманинг кўнглида зўр бир андиша: “одамлар нима дейди?”
Аслида тўй – бирор воқеа-ҳодисага бағишлаб зиёфат ва ўйин-кулгилар билан ўтказиладиган тантана. Шундай экан, у азиятга эмас, чинакам шодиёнага сабаб бўлмоғи керак. Унинг тўй эгасига қандай жабру азиятга айланиб кетгани барчанинг кўз ўнгида ошкора намоён бўлиб турибди. Шундай эса-да, шулардан яна биргина мисол келтириб қўямиз.
Муҳтарам Президентимиз айтганидек, олдида тўйи бор одам санаторияга бормайди, дўхтирга кўринмайди. меҳнат таътили нима билмайди... соғлигини бой беради. Айни куч йиғиш даврида бўлган боласини танаси талаб қилиб турган егуликлардан қисади, унинг жисмонан росмана куч йиғиб олишига шароит қилиб бера олмайди. Айни ўқиш-ўрганиш даврида бўлган боласини китоб олишидан, тўгаракка қатнашидан қисиб унинг тўлақонли билим олишига имконият ярата олмайди.
Кекса ота-онага муносабат ҳам бундан беҳроқ эмас. Улардан Аллоҳ таоло омонатини сўраб қолса, шунга тадбирли бўлайлик деб яна қисиниш ва йиғиниш, яна уларнинг калорияга бой овқатлари ўрнига илму амал кун ўтарчилик...
Элимиз дуога қўл очганда “тўй тўйга улашсин” деган эзгу тилакни билдиради. Тасаввур қилинг, катта қарздорликни зиммасига олиб тўй қилаётган одамга шу дуо татийдими?..
Ўзбекистон мусулмонлари идорасининг “Тўй, маросим ва маъракаларни меёърида ўтказиш ҳақида” чиқарган Фатвосида “Шариатимизда жорий бўлган никоҳ ҳамда ақиқа тўйларини қариндош ва яқин қўшнилар доирасида, дабдабасиз, исрофгарчиликсиз ўтказиш мақсадга мувофиқдир. Зеро, никоҳ тўйидан мақсад шаръий никоҳни эълон қилиш бўлса, ақиқадан мурод жонлиқ сўйиб, Аллоҳга шукрона келтиришдир. Бу икки мақсад озчилик доирасида ҳам ҳосил бўлаверади. Суннат ва мучал тўйларини ўтказиш шариатимизда буюрилмаган”, дейилган.
Шариати ҳукми шундай экан, ўзимизни бунчалик қийнашнинг нима кераги бор! Бундан нима манфаат топамиз. Бизнинг фикримизча, кимўзарчиликка тўй қилишдан ҳам ўзимиз соғлигимизни бой берамиз, ҳам қарамоғимиздаги фарзандларимизни қийнаймиз, ҳам сарфлаган ҳисобсиз маблағларимиздан ҳеч қанча савоб олмаймиз, аксинча, улардан сўраладиган даражада гуноҳга ботамиз. Чунки Фатвонинг давомида “Исроф” дегандан фақат таомнинг ортиб қолиши ёки оёқ ости бўлишини тушунмаслик керак. Балки ноўрин жойга қилинган эҳсон ҳам исрофдир.Чунки хайр-эҳсон ва зиёфат беришдан асосий мақсад муҳтож ва фақирларга моддий ёрдам кўрсатишдир”. деб ёзиб қўйилган.
Ривоят қиладиларки, бир чолу кампир бутун умр йиққан терганига катта туя сотиб олиб, унинг гўштини пишириб, бутун халққа таом тарқатибди. Кечки пайт эса зиёфат дастурхонидан ўзлари учун бирор егулик топа олмабди.
Оломонга нима? Чақирсангиз келиб еб-ичиб кетаверади-да. Шариатимиз буюрмаган суннат тўйларини қилиб, беш тонналаб ош дамлаб минглаб одамларни тўйга чақирган “саховатли” кимсаларни ҳам кўрдик. Ўша довруқли тўйининг тўрида ўтириб ошини еб кетганлар бугун унинг саломига алик олмайди.
Кўпни кўрган нуроний отахону онахонларимиз гапириб беради: ота-боболаримиз тўй ва маъракада ҳаддидан ошмаган, уларнинг ҳаётида кимўзарчиликка дастурхон ёзиш кузатилмаган, тўйларни ихчамгина, ёру дўстлар даврасида одмигина дастурхон атрофида ўтказган. Ана ўша келин-куёвлар қўша қариб 90-100 ёшни қоралаган, невара-ю эварали бўлиб, орасини ўлим ажратмагунча бир-бирига садоқатли умр йўлдоши бўлиб ибратли умр кечирган.
Ушбу масалага шахсан давлат раҳбари эътибор қаратаётгани, Олий Мажлис Сенати “Тўй-ҳашамлар, оилавий тантаналар, маърака ва маросимлар, марҳумларнинг хотирасига бағишланган тадбирлар ўтказилишини тартибга солиш тўғрисида” қарор лойиҳаси ишлаб чиқилгани, унда Вазирлар Маҳкамасидан бошлаб, жамики вазирликлар ва тегишли ташкилотларнинг вазифаси аниқ белгилаб берилгани тўй ва маросимлар шахсий иш эмас, мамлакат ва миллат тақдирига дахлдор ижтимоий аҳамиятга эга масала эканини кўрсатади. Зеро, халқимизнинг миллий табиатига ярашмайдиган, оилаларнинг моддий аҳволини оғирлаштирадиган, уларнинг турмушини издан чиқарадиган ҳолатларга барҳам беришни бугун ҳаётнинг ўзи талаб қилмоқда.
Хулоса қилиб айтганда, азизлар, ўзимиз ўзимизнинг оёғимизга банд солиб олганмизки, ана шундан халос бўлайлик. Ҳаётимиз бутунлай ўзгариб кетади. тўйу маросимларимиз том маънода халқимизнинг эзгу қадриятларини ўзида мужассам этадиган, одамларимиз ўртасида ўзаро аҳиллик ва меҳр-мурувват туйғуларини мустаҳкамлашга хизмат қиладиган азалий вазифасига қайтади. Илло, бундай тадбирлар эл-юртимизнинг маданияти, маънавий савияси даражасини яққол кўрсатувчи омиллардан биридир.
ЎМИ Матбуот хизмати
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам замонларида асосий манба Аллоҳнинг Китоби ва Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннатлари бўлган. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам умматга ҳамма ишлар – ҳукм, фатво, иқтисодий ва сиёсий низомларда асосий манба бўлганлар. У зотдан кейин ҳадислар ислом шариатида асосий таянч бўлиб келмоқда.
Лекин вақт ўтиши билан ҳадисларга бўлган қараш ўзгариб кетди. Айрим сиёсий оқимлар тарафидан ҳадисларга ҳужум бошланди. Ислом динидаги шаръий ҳукмлар фақатгина Қуръони каримдан олиниши, ундан бошқа ҳеч қандай нарсадан ҳукмлар олинмаслик даъвоси кўтарилди. Жумладан, ҳозирги кундаги шоҳидийлар ва қодиёнийлар каби фирқалар ўзларини “Қуръоний – фақат Қуръони карим ҳукмига амал қилувчи” санаб ҳадисларини инкор қилдилар. Қодиёнийлар фикрича ҳадислар тарихий эътибордан ўрганилади, ҳадис шаръий далил бўлмайди.
Айрим фирқалар ҳадисларни очиқдан-очиқ инкор қилади. Лекин айрим тоифалар ҳадисларни очиқдан-очиқ инкор қилмаса ҳам “Қуръони каримга амал қилиш” шиори остида ҳадисларни инкор қилади. Шу сабабли ҳадисни инкор қилувчилар даъволари ва уларга раддия беришдан олдин ҳадис ва ҳадисларни Қуръони карим билан боғлик экани ҳақида маълумот бериб ўтиш зарурати туғилади.
Ҳадис муҳаддислар истелоҳида. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан сўз, феъл, тақрир, халқий (тана тузилишига оид) ёки хулқий (хулқ-атворга оид) сифат ва сийратдан иборат нубувватдан олдинги ва кейинги қолган асарлар. Сийрат, хулқ, шамоил, хабарлар, сўзлар ва феълларни нақл қиладилар. Булар билан шаръий ҳукм собит бўлиши ёки ҳукм собит бўлмаслигини эътиборга олмайдилар. Муҳаддислар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламни ҳидоятга бошлагувчи эканликлари эътиборидан ҳадис ҳақида баҳс юритадилар.
Усул олимлари истелоҳида ҳадис. Набий соллаллоҳу алайҳи васалламдан сўз, феъл ва тақрирдан иборат нақл қилинган сўзлар. Усул олимлари ўзларидан кейинги мужтаҳидларга қоидаларни жорий қилган ва ҳаёт дастурини инсонларга баён қилган Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳақларида баҳс юритадилар. Усул олимлари Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламни шаръий қонунларни жорий қилувчи сифатида ҳадисларни ўрганадилар.
Фақиҳлар истелоҳида ҳадис. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан фарз ва вожиб бўлмасдан, балки буларга муқобил бўлиб собит бўлган ҳукмлар. Фақиҳлар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламни феъллари шаръий хукмга далолат қилишдан ташқарига чиқмаслигини эътиборга олишади. Шунинг учун шаръий ҳукмлар бандаларга нисбатан вожиб, харом ва мубоҳлиги ҳақида баҳс юритадилар.
Биз усул олимлари ихтиёр қилган истелоҳ ҳақида баҳс юритамиз. Чунки, бу қисмнинг мавзусида ҳадиснинг ҳужжатлиги ҳақида сўз боради.
Расуллуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Қуръони каримдаги очиқ-равшан бўлмаган оятларни шарҳлар, баён қилиш вожиб бўлган ўринларни саҳобаларга баён қилар эдилар. Бу эса қисқача айтилганларни батафсил айтиш, умумий келганини қайдлаш ва мақсадларини равшан қилишлари билан бўлар эди. Баён қилиб бериш эса сўзлари ва қилган ишлари, буйруқлари, қайтариқлари ва ҳаётликларида саҳобаларини қилган ишларини тасдиқ қилишлари билан бўлган.
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ижтиҳодлари ҳам ваҳийни ўрнида. Чунки Аллоҳ таоло у зотнинг ижтиҳодларини хатога боришдан сақлаб қўйган. У зотнинг ижтиҳодлари оятдан олинган бўлиши ҳам шарт эмас. Масалан, намоз иймондан кейинги жуда муҳим бўлган ибодат. Унда рукуъ ва саждани ҳукми берилади. Қиём ва қаъданинг ҳам зикри айтилади. Лекин булар Қуръони каримнинг бирор жойида тўлиқ айтилмаган. Бу ишларнинг тартиби қандай бўлади? Намоз вақтларининг ҳар-хиллиги, ракъатларининг сони қандай бўлади? Намозни қандай ҳолатда ўқилади? Буларнинг ҳаммасини Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ўз сўзлари ва амаллари билан мукаммал баён қилдилар ва саҳобаи киромларга уларни амалларини ўргатдилар.
Расуллуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам вафотларидан кейин ваҳий тўхтади. Қуръони карим ва ҳадисдан бошқа нарса қолмади. Саҳобалар Аллоҳ таолонинг Ҳашр сурасининг 7-оятидаги:
وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانتَهُوا
“Расулуллоҳ нимани берса уни олингиз, ва нимадан қайтарса қайтингиз”, деган буйруғига бўйсуниб, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннатларини маҳкам ушлашга ҳаракат қилдилар.
Пайғамбаримиз алайҳиссаломнинг ҳадислари Аллоҳ таолонинг каломи Қуръони каримдан кейинги иккинчи мўътабар манба ҳисобланади. Бу ҳақида Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ўзлари ҳам:
تركت فيكم امرين لن تضلوا ما تمسكتم بهما كتاب الله و سنة نبيه
“Сизга икки нарсани қолдирдим. Агар, уларни маҳкам тутсангиз, ҳеч адашмайсиз: Аллоҳнинг Китоби ва Набиййининг суннати” (Молик ривояти), деганлар.
Шу сабабдан ҳадисларнинг ислом жамиятидаги ўрни ҳар доим ҳaм юқори бўлиб келган. Зеро, ҳадисларда ислом динининг фарз, вожиб, суннат, мустаҳаб, ҳaлoл, ҳаром, мубоҳ, макруҳ каби ҳукмлар ёритилган. Ундан ташқари ҳар қандай жамият учун зарур бўлган, маънавий комил инсонларни тарбиялашга хизмат қиладиган, юксак фазилатларга чорловчи қоидалар мажмуаси ҳам ўз ифодасини топган. Шу ақидадан келиб чиқиб айтадиган бўлсак, ҳозирги пайтда ҳам ҳадисларнинг жамиятимиз учун тарбиявий ва амалий аҳамияти беқиёс ҳисобланади. Мўминлар Қуръони каримнинг кўпгина оятларида аввало, Аллоҳ таолога итоат қилишга амр қилинади, сўнгра Ўзининг Пайғамбарига итоат қилишга амр қилинганлар. Аллоҳ таоло айтади:
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ
“Эй иймон келтирганлар Аллоҳга итоат этинглар ва Расулига итоат этинглар” (Нисо, 59-оят).
Аллоҳга итоат қилиш Қуръони каримдаги буйруқ ва қайтариқларга итоат қилиш билан бўлади. Расулига итоат эса, у зотнинг тирикликларида ўзларига итоат этиш билан бўлган бўлса, вафотларидан кейин эса суннатларига амал қилиш билан бўлади. Аллоҳга итоат ва Расулига итоат қилиш алоҳида-алоҳида нарса эмас, балки бир хил тушунча эканнини англаш керак. Чунки Пайғамбаримиз алайҳиссалом доимо Аллоҳ итоатида бўлганлар. Аллоҳнинг итоатидан ташқари нарсага ҳеч қачон, ҳеч кимни буюрмаганлар.
Қуръони карим лафз ва маъно жиҳатидан Аллоҳнинг каломи. Уни Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламга юборган ваҳийси. Суннат ва ҳадис эса моҳиятан Пайғамбаримиз алайҳиссаломнинг шахсий фикрлари эмас балки, Аллоҳдан нозил бўлган ваҳийларнинг у зотнинг иборалари билан тақдим этилиши ҳисобланади.
Исломнинг биринчи кунидан бошлаб мусулмонлар ҳар бир катта-ю кичик нарсани Пайғамбаримизидан ола бошладилар. Улар илоҳий дастур – Қуръони карим оятларидан тортиб ҳожатхонада қандай ўтиришгача бўлган нарсаларни қабул қилиб олар эдилар.
Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламнинг муборак ҳаётларининг ҳеч бир лаҳзаси саҳобаларнинг диққат-эътиборларидан четда қолмас эди. Чунки у зотнинг оғизларидан чиққан ҳар бир сўз, ўзларидан содир бўлаётган ҳар бир ҳаракат шариат ҳукми, ўрнак, ҳикмат ва насиҳатдан иборат эди. Дунё тарихида ҳаёти бунчалик очиқчасига оммавий равишда ўрганилган шахс яккаю ягона Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам бўлганлар. У Зотнингнг ҳатто ўта нозик ва хос ҳаётлари бугунги кун атамаси билан айтганда шахсий оилавий ҳаётлари ҳам тўлалигича ўрганилиб ривоят қилинган. Чунки ислом дини мукаммал дин бўлгани сабабидан инсон ҳаётининг барча соҳаларини қамраб олган. Буларнинг ҳаммаси Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг шахсий ўрнаклари бўлган.
Бир сўз билан айтганда, у зот Қуръони каримни ўз шахсларида татбиқ қилиб, инсонларга кўрсатишлари керак эди. Шунинг учун ҳам саҳобаи киромлар Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ортларидан узлуксиз бирга юришар, у зотдан содир бўлган ҳар бир нарсани ўта аниқлик билан ёдлаб олишар ва ривоят қилишар эди. Ҳатто ўз ишлари билан машғул бўлган вақтларида бошқа кишилардан Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларида эътибор билан туришни, у зотдан содир бўлган нарсаларни яхшилаб ўзлаштириб олишни илтимос қилар эдилар. Қайтиб келганларида эса дарҳол ўзлари тайинлаб кетган одамларидан сўраб, ўрганиб олар эдилар. Умар розияллоҳу анҳу ўз қўшнилари билан келишиб олиб навбат ила Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳузурларида туришлари ҳақида у кишининг ўзидан ривоят қилинганлиги маълум ва машҳур. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламдан содир бўлган заррача нарса ҳам саҳобаларнинг эътиборидан четда қолган эмас. Буни душманлар ҳам тан олганлар. Ҳижратнинг олтинчи йили Ҳудайбия ҳодисасида Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам бошчилигида бир минг тўрт юз саҳобаи киромлар Мадинаи мунавварадан эҳром боғлаб Каъбатуллоҳни тавоф қилиб, умра қилмоқчи бўлиб йўлга чиқадилар. Ҳудайбия деган жойда туриб қолганларида мушриклардан вакил бўлиб келган ва Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам билан музокара олиб борган кишилардан бири ўз қавмига қайтиб бориб: “Аллоҳга қасамки, ҳеч ким Муҳаммадни шериклари ҳурмат қилгандек ҳурмат қилмайди. У туфласа туфуги ерга тушмаяпти, саҳобалари қўллари ила илиб олмоқдалар”, деб айтган эди.
Мушрикнинг таъбирича туфуги ерда қолмаган зотнинг гап-сўзлари, ваъз-насиҳатлари, ҳукму васиятлари ерда қолармиди?! Уларнинг ҳаммаси ниҳоятда катта эътибор ва аниқлик билан ўрганилган. Таъкидлаш лозимки, саҳобалар Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламдан содир бўлган нарсаларни ҳою ҳавас ёки билим, маданий савия кабилар учун қабул қилмаганлар. Балки Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламдан содир бўлган ҳар-хил ҳукмларга амал қилишни кўзлаб қабул қилганлар. Қолаверса, уларни бошқаларга ҳам етказиб, амалга чорлашни мақсад қилганлар.
Ойбек Ҳошимов,
Ҳадис илми мактаби ўқитувчиси.
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа