03 Декабр, 2025, 12 Жумадул сони, 1447
03 Декабр, 2025, 12 Жумадул сони, 1447
Оиша онамиз дедилар:
«Мен Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг бошқа ойларда шаъбон ойидаги каби кўп рўза тутганларини кўрмадим».
* * *
Абу Бакр Сиддиқ розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам айтдилар:
«Аллоҳ таоло шаъбоннинг ўн бешинчи кечаси дунё осмонига (Ўзининг шаънига мувофиқ) тушади ва Аллоҳга ширк келтирган ва қалбида гина, кудурат бор кишидан бошқа барчани мағфират қилади».
* * *
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам:
«(Эй Оиша,) бу кеча қандай кеча эканини биласизми?» дедилар. Мен:
«Аллоҳ ва Унинг Расули билувчироқ», дедим.
«Бу шаъбоннинг ўн бешинчи кечасидир. Аллоҳ азза ва жалла бу кеча Ўзининг бандаларига раҳмат назари билан қарайди ва мағфират сўровчиларни мағфират қилади, раҳм сўровчиларга раҳм қилади, дилларида мусулмонларга нисбатан гина, адоват сақловчи кишиларни қандай бўлса, шундай ҳолатда қўйиб қўяди», дедилар.
* * *
Абу Мусо Ашъарий розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам айтдилар:
«Аллоҳ таоло шаъбоннинг ўн бешинчи кечасида раҳмат назари билан қараб, ширк келтирувчи ва қалбида бирорта мусулмонга нисбатан гина-адоват сақловчи кишилардан бошқа барча махлуқларини мағфират қилади».
* * *
Абдуллоҳ ибн Амр розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам:
«Шаъбоннинг ўн бешинчи кечаси Аллоҳ таоло бандаларига раҳмат назари билан қарайди. Иккита шахсдан бошқа барчани мағфират қилади: бири гиначи, бошқаси ноҳақ одам ўлдирувчи», дедилар».
* * *
Усмон ибн Абул Осс розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам айтдилар:
«Қачон шаъбоннинг ўн бешинчи кечаси бўлса, бас, (Аллоҳ таоло тарафидан) бир нидо қилувчи нидо қилади: «Бирорта мағфират сўровчи борми, Мен уни мағфират қиламан! Бирор нарса сўровчи борми, Мен унга бераман», дейди. Шу вақтда ким (қалбидан) сўраса, унга (ўзининг шаънига мувофиқ) берилади. Зинокор ҳотин ва мушрикдан бошқа. (Булар ўзларининг ёмон амаллари сабабидан Аллоҳ таолонинг неъматидан маҳрум бўлгандирлар)».
* * *
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам айтдилар:
«Жаброил алайҳиссалом менинг олдимга келиб, айтдилар:
«Бу шаъбоннинг ўн бешинчи кечасидир. Аллоҳ таоло бу кечада кўп одамларни дўзахдан озод қилади. Уларнинг адади Калб қабиласи қўйларининг жунларидан ҳам зиёда бўлади. Фақат бу кечада Аллоҳ таолога ширк келтирган, гиначи ва қариндошлик алоқаларини узувчи, изорини (манманлик билан) тўпиғидан пастга тушириб юрувчи, ота-онасига оқ бўлувчи ва хамр ичувчи кишиларга раҳмат назари билан қарамайди».
* * *
Абу Дардо розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Ким савоб умидида қоим туриб ибодат қилса, бас, унинг қалби (қиёмат куни сабабидан) одамларнинг қалби ўлган пайтда унинг қалби ўлмайди».
* * *
Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам:
«Бу кечада (яъни шаъбоннинг ўн бешинчи кечасида) нималар бўлишини биласизми?» дедилар. Оиша розияллоҳу анҳо:
«Эй Аллоҳнинг Расули, бу кечада нималар бўлади?» дедилар.
У зот:
«У кечада Одам болаларининг бу йилда туғиладиганлари ва бу йилда вафот этадиганлари ёзилади ва у кечада уларнинг аммаллари кўтарилиб, ризқлари нозил бўлади», дедилар».
* * *
Усмон ибн Муҳаммад ибн Муғийра ибн ал-Ахнас розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам:
«Шаъбондан кейинги шаъбонгача ажаллар (умрлар) белгиланади. Бир киши уйланиб, фарзанд кўради. Ваҳоланки, унинг исми вафот этганлар сафига киритиб қўйилган бўлади», дедилар».
* * *
Рошид ибн Саъд розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам:
«Шаъбоннинг ўн бешинчи кечасида Аллоҳ таоло ўлим фариштасига ўша йилда қабз қилишни ирода қилган ҳар бир жонни қабз қилишни ваҳий қилади», дедилар».
* * *
Абу Бакр розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам:
«Шаъбоннинг ўн бешинчи кечасида Аллоҳ таоло дунё осмонига тушиб, мушрик ва хусуматчидан ташқари барчани мағфират қилади», дедилар».
* * *
Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади:
«Бир кеча мен Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламни йўқотиб қўйиб, (ташқарига) чиқдим. Қарасам, у зот Бақиъ қабристонида эканлар. У зот:
«Аллоҳ ва Унинг Расули сенга адолатсизлик қилади деб қўрқдингми?» дедилар. Мен:
«Аёлларингиздан бирортасининг олдига келдингизмикан, деб ўйлабман», дедим. У зот:
«Шаъбоннинг ўн бешинчи кечасида Аллоҳ таборака ва таоло дунё осмонига тушиб, Калб қабиласининг қўйларининг жунларидан ҳам кўпроқ кишиларни мағфират қилади», дедилар».
* * *
Абу Мусо ал-Ашъарий розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам:
«Аллоҳ таоло Шаъбоннинг ўн бешинчи кечасида раҳмат билан назар қилиб, мушрик ёки хусуматчидан бошқа махлуқотларининг барчасини мағфират қилади», дедилар».
* * *
Муъоз розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам:
«Аллоҳ азза ва жалла Шаъбоннинг ўн бешинчи кечасида махлуқотларига (раҳмат назари билан) қарайди ва жамики махлуқотларини мағфират қилади. Фақат мушрик ва хусуматчи бундан мустаснодир», дедилар».
* * *
Абу Саълаба ал-Хушаний розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам:
«Шаъбоннинг ўн бешинчи кечасида Аллоҳ таоло махлуқотларига раҳмат назари билан қарайди. Мўминларни мағфират қилиб, кофирларга муҳлат беради ва гина аҳлини ўз гиналаридан воз кечмагунларича тарк қилади», дедилар».
* * *
Абдуллоҳ ибн Амр розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам:
«Аллоҳ азза ва жалла Шаъбоннинг ўн бешинчи кечасида махлуқотларига қараб, бандаларини мағфират қилади. Фақат икки (тоифа) кишилар бундан мустаснодирлар. (Улар) хусуматчи ва (ноҳақ) одам ўлдирувчи», дедилар».
* * *
Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам:
«Шаъбоннинг ўн бешинчи кечасида Аллоҳ таоло бандаларини мағфират қилади. Фақат мушрик ёки хусуматчи бундан мустаснодир», дедилар».
* * *
Авф розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам:
«Шаъбон ойининг ўн бешинчи кечаси Аллоҳ таоло Ўз махлуқотларига раҳмат назари билан қараб, мушрик ва қалбида гинаси бор кишидан бошқаларнинг барчасини мағфират қилади»
* * *
Касир ибн Мурра ал-Ҳазрамий розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам:
«Шаъбон ойининг ўн бешинчи кечаси Аллоҳ азза ва жалла ер аҳлини мағфират қилади. Мушрик ва хусуматчи бундан мустаснодир», дедилар».
* * *
Усмон ибн Абул Ос розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам:
«Шаъбон ойининг ўн бешинчи кечаси (Аллоҳ таоло томонидан бир) нидо қилувчи: «Мағфират сўровчи борми, уни мағфират қилсам! Сўровчи борми, унга берсам!» деб нидо қилади. Фаржи билан зино қилувчи аёл ёки мушрикдан ташқари ким нимани сўраса, (сўраган нарсаси) унга берилади», дедилар».
* * *
Оиша розияллоҳу анҳо дедилар:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам олдимга кириб, кийимларини ечдилар, кўп ўтмай, кийимларини қайтадан кийдилар. Рашким тутди ва у зот кундошларимнинг бирортасиникига кетиб қолдилармикан, деган хаёлга бордим. (Ҳужрамдан) чиқиб, у зотнинг орқасидан эргашдим. У зотни Бақиъул ғорқода топдим. У зот мўмину мўмина ва шаҳидлар ҳаққига мағфират сўраётган эдилар. Дилимда: «Ота-онам сизга фидо бўлсин! Сиз Роббингизнинг иши билан экансиз-у, мен эса дунё иши билан овора эканман», дедим. Ортимга қайтиб, хансираган ҳолатда ҳужрамга кирдим. Расулуллоҳ орқамдан етиб келиб:
«Бу нима нафас олиш, эй Оиша!» дедилар. Мен:
«Ота-онам сизга фидо бўлсин, ҳузуримга кириб, кийимингизни ечдингиз, кўп ўтмай кийимингизни қайтадан кийдингиз. Шунда қаттиқ рашким келди. Кундошларимнинг бирортасиникига кетдингизмикан, деган хаёлга бордим. Ниҳоят сизнинг Бақиъ қабристонида нима қилаётганингизни кўрдим», дедим. У зот:
«Эй Оиша! Аллоҳ ва Унинг Расули сенга адолатсизлик қилишидан қўрқдингми? Аслида Жаброил алайҳиссалом келиб: «Бу кеча шаъбоннинг ўн бешинчиси. Бу кеча Аллоҳ таоло Калб қабиласи қўйларининг жунлари ададича кишиларни дўзахдан озод қилади. Лекин бу кеча Аллоҳ таоло мушрик, қалбида гинаси бор, қариндош-уруғ ришталарини узувчи, почасини ошиғидан тушириб юрувчи, ота-онасига оқ бўлган, ароқ ичишни одат қилган кишиларга раҳмат назари билан қарамайди, – дедилар. Сўнг кийимларини ечиб: – Эй Оиша! Бу кечани бедор ўтказишга менга изн берасизми?» дедилар. Мен:
«Майли, ота-онам сизга фидо бўлсин», дедим.
У зот ўринларидан турдилар ва узоқ сажда қилдилар. Ҳатто мен у зотнинг руҳлари қабз қилиндимикан, деб ўйладим. Ушлаб кўриш учун ўрнимдан турдим ва қўлимни оёқларининг остига қўйдим. У зот қимирлаган эдилар, хурсанд бўлиб кетдим. Мен у зотнинг саждада «Аъузу би афвика мин иъқобик ва аъузу биризока мин сахотик ва аъузу бика минка жалла важҳука ла уҳсий санаан алайка анта камаа аснайта алаа нафсика», деяётганларини эшитдим. Тонг отгач, уларни у зотга зикр қилган эдим:
«Эй Оиша! Уларни ўрганиб олдингизми?» дедилар. Мен:
«Ҳа», дедим. У зот:
«Уларни ёдлаб олинг ва (ўзгаларга) ўргатинг. Чунки Жаброил алайҳиссалом уларни менга ўргатиб, саждада такрор-такрор ўқишимга амр қилдилар», дедилар».
Дуонинг таржимаси: «Сенинг афвинг ёрдами ила иқобингдан паноҳ сўрайман. Сенинг розилигинг ёрдами ила ғазабингдан паноҳ сўрайман. Сенинг ёрдаминг ила Сендан паноҳ сўрайман. Важҳинг улуғ бўлди. Сенга санони ҳисобламайман. Сен Ўзингга Ўзинг сано айтганинг кабисан».
* * *
Аъло ибн Ҳорис розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Оиша розияллоҳу анҳо дедилар:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам тунда туриб, намоз ўқидилар ва саждани узун қилдилар. Ҳатто қабз қилиндилар, деб гумон қилдим. Ўшани кўрибоқ, бошмалдоқларини қимирлатган эдим, қимирлади. Сўнг ортга қайтдим. Саждадан бошларини кўтариб, намоздан фориғ бўлдилар-да:
«Эй Оиша – ёки эй Ҳумайро, – Набий сенга адолатсизлик қилди, деб ўйладингми?» дедилар.
«Аллоҳга қасамки, йўқ, эй Аллоҳнинг Расули. Лекин саждангиз чўзилиб кетганидан қабз қилиндингизми деб ўйладим», дедим.
«Бугун қайси кечалигини биласанми?» дедилар.
«Аллоҳ ва Унинг Расули билгувчи», дедим.
«Бу шаъбоннинг ўн бешинчи кечаси. Аллоҳ таоло шаъбоннинг ўн бешинчи кечасида бандаларига қарайди ва истиғфор айтувчиларни мағфират қилиб, раҳм сўровчиларга раҳм қилади. Хусуматчи аҳлни ўз ҳолларича қолдиради», дедилар».
* * *
Али розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Қачон Шаъбоннинг ўн бешинчи кечаси бўлса, унинг кечасини бедор ўтказинглар, кундузининг рўзасини тутинглар. Чунки ўшанда Аллоҳ қуёш ботиш пайтида дунё осмонига тушади ва то тонг отгунича:
«Қани, истиғфор айтувчи борми, уни мағфират қиламан. Қани, ризқ сўровчи борми, унга ризқ бераман. Қани, балога учраган борми, унга офият бераман. Қани фалон, фалон» (дейди)» дедилар».
Ҳеч ким шубҳа қилмайдиган бир ҳақиқат бор. У ҳам бўлса шуки, Имом Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ тобеинлардандир. Чунки у саҳобалардан баъзиларини кўрган, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам энг яхши деб сифатлаган дастлабки уч асрнинг илк даврида яшаб ўтган. Аксар уламолар таъкидлаганидек, Имом Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ ҳадис ровийлари, пешволари ва ҳофизларидан биридир. Лекин у машҳур муҳаддислар сингари кўп ҳадис ривоят қилмаган. Чунки ҳадисларни фиқҳий жиҳатдан ўрганиш, улардан ҳукм чиқариш ва фатво бериш билан машғул бўлган.
Яна бир ҳақиқат шуки, Имом Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳадислари ва уларни ривоят қилиш борасида кенг ва чуқур билимга эга бўлган. Акс ҳолда, Аллоҳ таолонинг дини масаласида одамларга қандай қилиб фатво бериши, фиқҳ бобида имомлик – пешволик билан сифатланиши мумкин эди?!
Аммо бир ноҳақлик борки, сохта салафийлар дунё мусулмонларининг аксарияти ўзига имом деб биладиган, унинг ақидавий ва фиқҳий мазҳаби асосида тоат-ибодат қиладиган ана шу буюк Имомни обрўсизлантириш кампаниясини тўхтатмаяпти. У яшаб ўтган даврдан бугунги кунга қадар унинг шаънига айтилган эътирофлар ва берилган юксак баҳоларни кўриб, кўрмаганга, эшитиб, эшитмаганга олаяпти. Бундай кимсалар ҳанафийлар Имом Абу Ҳанифанинг ақидавий ва фиқҳий мазҳабидан воз кечиб, уларнинг бузуқ ақидасини қабул қилмагунча ва санади кесик мазҳабига ўтмагунча уларни ҳеч қачон тўғри йўлдаги мусулмон сифатида кўришни истамайди.
Имом Абу Ҳанифа ҳадис билмаган, шунинг учун ундан кам сонли ҳадис ривоят қилинган, деб танқид қилаётган кимсалар ўқиб, инсофга келса, ажаб эмас, деган умидда қуйида бир қанча олимларнинг Имом Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ ҳақидаги фикрларини тақдим қиламиз. Бу кимсалар шундан кейин ҳам уни обрўсизлантиришга уринишдан тўхтамайдиган бўлса, демак, улар кўзида камчилиги борлиги туфайли мусаффо кунда ҳам қуёшни хира кўрадиган, таъм билишида нуқсони бўлгани учун асални ҳам тахир ҳис қиладиган одамлар бўлиб чиқади.
1. Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳнинг шайхларидан бири бўлмиш Мисъар ибн Кидом (ваф. 152/769): “Абу Ҳанифа билан бирга ҳадис ўргандим. У (ҳадис илмида) биздан ўзиб кетди” [1], деган.
2. Имом Бухорийнинг шайхларидан бири бўлган Яҳё ибн Маин (ваф. 203/818) бундай деган: “Албатта, Қуръон (оятлари)да бўлгани каби ҳадиснинг ҳам носихи ва мансухи бордир. Нўъмон (яъни, Абу Ҳанифа) ўз юртидаги ҳадисларнинг барчасини тўплаб чиққан. Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам вафот этишларига яқин йилларда айтган ҳадисларини теран ўрганиб, ўшаларга амал қилган” [2].
3. Абдуллоҳ ибн Довуд Хурайбий (ваф. 213/828): “Ислом аҳли намозларда Абу Ҳанифанинг ҳаққига дуо қилиши вожибдир...”, деган. Сўнгра унинг мусулмонлар учун суннат ва фиқҳни муҳофаза қилиб берганини таъкидлаган[3].
4. Имом Термизий (ваф. 279/892) “Сунан” асарининг “Китабул илал” қисмида: “Ҳадис аҳлини тушунмайдиган баъзи кимсалар уларнинг ровийлар ҳақидаги фикрларини танқид қилади. Ваҳоланки, тобеинларнинг бир қатор пешволари ровийлар ҳақида ўз фикрини баён қилганини кўрганмиз”, деб ёзган. Сўнг Абу Ҳанифанинг Жобир Жўъфий ҳақидаги фикрларини келтирган[4].
5. Имом Ҳоким (ваф. 405/1014): “Қирқ тўққизинчи тур. Ҳадислари тушуниб ёд олиш учун тўплаб бориладиган тобеинларнинг сиқа – ўта ишончли ва машҳур билимдонларини таниб олиш ҳақида. Абу Ҳанифа ҳам ўшалар жумласидан” [5], деган.
6. Имом Байҳақий (ваф. 458/1066): “Жарҳ ва таъдил борасида ровийларнинг, жумладан, Абу Ҳанифанинг ҳолати ҳақида сукут сақлашган” [6], деган. Яъни, уламолар ровийларни тавсифлар экан, Имом Аъзам ҳақида бирор ножўя фикр билдирмаган.
7. Имом Сарахсий (ваф. 483/1090): “Имом Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ ҳадис бобида ўз даврининг энг билимдони эди. Аммо асосан уни забт қилиш, яъни эшитиш, тушуниш ва пухта шаклда ёдлаб олиш қоидасига мукаммал риоя қилгани учун кам ривоят қилган” [7], деган.
8. Имом Косоний (ваф. 587/1191): “У – Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ – ҳадис илмининг саррофларидан (ўз ишининг усталаридан) эди” [8], деган.
9. Ибн Таймия (ваф. 728/1328) Қуёшнинг Али розияллоҳу анҳу учун ортга қайтгани ҳақидаги ҳадис ва Таҳовий уни саҳиҳга чиқаргани мавзусида сўз юрита туриб бундай дейди: “Бу – шундан далолат берадики, уламоларнинг пешволари, ҳатто машҳур имомларнинг бири бўлмиш Абу Ҳанифа ҳам бу ҳадисни тасдиқламаган. Балки инкор этган. Абу Ҳанифа Таҳовий ва унга ўхшаганларга қараганда илмлироқ ва фақиҳроқдир” [9].
10. Имом Заҳабий (ваф. 748/1347): “Албатта, Имом Абу Ҳанифа ҳадисни талаб қилди (ўрганди) ва аксариятини ёд олди... Асар (саҳобаларнинг сўзлари)ни талаб қилишга аҳамият қаратиб, бу борада кўплаб сафарлар қилди”[10], деган.
11. Ибн Қаййим Жавзия (ваф. 751/1350): “Саҳобалар, тобеинлар, шунингдек, Шофеий, Абу Ҳанифа, Бухорий сингари ҳадис имомларига келсак...” [11], деб, уни муҳаддислар қаторида тилга олган.
12. Ибн Касир (ваф. 774/1372) ҳадисга доир бир масала юзасидан сўз юритаётиб: “Мана бу киши – Абу Ҳанифа, эътиборли имомлардан бири, у ҳам бу ҳадиснинг ровийсини қоралаган” [12], деган. Бу билан Имом Аъзамнинг фикри аҳамиятли эканини таъкидлаган.
13. Ибн Халдун (ваф. 808/1405) бундай деган: “Унинг – Абу Ҳанифанинг – ҳадис илми борасида мужтаҳидларнинг улуғларидан бўлганига бошқа имомлар орасида айнан унинг мазҳаби ҳадисга суяниши, таяниши, (бирор фикрни) қабул қилиш-қилмасликда ҳадисни эътиборга олиши далил бўла олади” [13].
14. Ибн Юсуф Солиҳий (ваф. 942/1535) яна ҳам назокатли қилиб бундай деган: “Шуни билгинки – Аллоҳ сенга марҳамат кўрсатсин! – Имом Абу Ҳанифа ҳадис ҳофизларининг буюкларидандир. Ҳадисларга кўп эътибор қаратмаганида, улардан фиқҳни (ҳукм ва фатволарни) чиқариб олишга муяссар бўла олмас эди. Фиқҳни унинг ўз манбаларидан чиқариб олган дастлабки илм одами айнан удир” [14].
15. Мулло Али Қори (ваф. 1014/1605): “Абу Ҳанифа ҳақидаги яхши гумон шуки, у ҳадиси шарифларнинг саҳиҳини ҳам, заифини ҳам ўзлаштирган эди”[15], деган.
16. Ажлуний (ваф. 1162/1749): “...ва у – Абу Ҳанифа – Китоб ва суннат борасида одамларнинг энг билимдони эди. Чунки шариат фақатгина Китоб ва суннатдан олинади. Тўғри, у бошқа имомлар сингари кўп ҳадис ривоят қилмаган. Имомлик ва мужтаҳидликнинг шарти кўп ҳадис ривоят қилиш эмасдир. Чунки ижтиҳод суннатларни ёд билишга боғлиқ, уларни бошқаларга етказиш ва ривоят қилишга эмас” [16], деган.
17. Муҳаммад Абдурашид Нўъмоний (ваф. 1419/1998) бундай деган: “Аввалги ва бугунги имомлар Абу Ҳанифанинг ҳадис бобида пешволардан бўлганига шоҳидлик берган. Табақот (ровийлар табақасини ўрганувчи фан) асарлари ёзган муҳаддислар, ҳофизлар ва ҳадис намояндалари ўз асарларида Имом Абу Ҳанифанинг исмини ҳадис ҳофизлари тилга олиб ўтган” [17].
Ҳа, Абу Ҳанифа чинакам ҳофиз бўлган. “Ҳофиз” деганда, ҳадис ва ҳадис илми борасида кўп илмни эгаллаган, ҳадис ва унинг иллатлари бобида билганлари билмаганларидан кўпроқ бўлган киши тушунилади. Бинобарин, ҳофиз муҳаддисдан юқорироқ туради[18]. Бу фикрнинг суннатдан далили Зайд ибн Собит розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган ушбу ҳадисдир: “Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Биздан бир ҳадисни эшитиб, ёдлаб олиб, бошқасига етказган одамни Аллоҳ ёрлақасин. Фиқҳни олиб юрувчи баъзи (киши)лар уни ўзидан кўра фақиҳроққа (етказади) ва фиқҳни олиб юрувчи баъзи (киши)лар фақиҳ эмасдир”, дедилар”[19].
Имом Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳни ўз асарларида ҳофизлар қаторида санаб ўтган олимлар:
1. Имом Заҳабий – “Тазкиратул ҳуффоз”,
2. Ибн Абдулҳодий Мақдисий (ваф. 744/1343) – “Табақот уламоил ҳадис”,
3. Ибн Носир Дамашқий (ваф. 842/1438) – “Ат-Тибён ли бадийъатил баён”,
4. Ибн Мибрад (ваф. 909/1503) – “Табақотул ҳуффоз”,
5. Суютий (ваф. 911/1505) – “Табақотул ҳуффоз”,
6. Бадахший (ваф. 912/1506) – “Тарожимул ҳуффоз”.
Ҳофиз Абдулқодир Қураший бундай ёзади: “Билгинки, Имом Абу Ҳанифанинг жарҳ ва таъдил борасида айтган сўзлари мақбулдир. Бу фаннинг уламолари Имом Аҳмад, Бухорий, Ибн Маин ва бошқа шайхларнинг сўзларини қабул қилганидек, унинг сўзларини ҳам мақбул санаган ва амалда қўллаган. Бу – унинг шаъни буюклиги, илми бепоёнлиги ва ўзи улуғлигидан далолат” [20].
Имом Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ ҳақида айтилган бу тавсифлардан аён бўладики, у ҳақиқатан ҳам Имом Аъзам – мусулмонларнинг энг буюк имоми деган мақомга муносиб бўлган. Қуръон ва ҳадис илмининг пешволаридан бўлиб, асосан ижтиҳод ва фатво билан шуғуллангани учун ҳадис ривоятига алоҳида вақт ажратмагани, бу эса уни буюк ҳофиз саналишига монелик қилмаслиги жуда кўп уламолар томонидан таъкидланган.
Алоуддин НЕЪМАТОВ,
Имом Бухорий халқаро илмий-тадқиқот
маркази илмий ходими
[1] Имом Заҳабий. Маноқибу Аби Ҳанифа, 27-бет.
[2] Ало Бухорий. Кашфул асрор, 1-жилд, 16-бет.
[3] Абу Бакр Хатиб. Тариху Бағдод, 13-жилд, 344-бет.
[4] Имом Термизий. Ал-Илал, 388-бет.
[5] Имом Ҳоким Найсобурий. Маърифату улумил ҳадис, 240-бет.
[6] Байҳақий. Далоилун нубувват, 1-жилд, 43-бет.
[7] Имом Сарахсий. Усулул фиқҳ, 1-жилд, 350-бет.
[8] Алоуддин Косоний. Бадоиус саноеъ, 5-жилд, 188-бет.
[9] Ибн Таймия Ҳарроний. Минҳожус сунна, 4-жилд, 194-бет.
[10] Имом Заҳабий. Сияру аъломин нубало, 6-жилд, 392-бет.
[11] Ибн Қаййим. Иъломул муваққаин, 1-жилд, 259-бет.
[12] Ибн Касир. Ал-Бидоя ван ниҳоя, 6-жилд, 85-бет.
[13] Муқаддимату Ибн Халдун, 1-жилд, 455-бет.
[14] Ибн Юсуф Солиҳий. Уқудул жумон, 319-бет.
[15] Мулла Али Қори. Шарҳу Муснадил Имом Аби Ҳанифа, 52-бет.
[16] Ажлуний. Ар-Рисолатул ажлуния, 4-бет.
[17] Муҳаммад Абдурашид Нўъмоний. Маконатул Имом Аби Ҳанифа фил ҳадис, 21-58-бетлар.
[18] Нуриддин Итр. Манҳажун нақд фи улумил ҳадис, 76-бет.
[19] Абу Довуд ва Имом Термизий ривоят қилган.
[20] Абдулқодир Қураший. Ал-Жавоҳирул музия фи табақотил ҳанафия, 1-жилд, 30-бет.
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа 