11 Январ, 2025, 11 Ражаб, 1446
11 Январ, 2025, 11 Ражаб, 1446
Суннатни инкор этувчилар: “Қуръони карим Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга итоат этишни буюрар экан, бунда пайғамбар сифатида эмас, балки раҳбарга итоат қилишга буюрган. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам мусулмонлар раҳбари бўлганлари учун у зотга итоат қилинади ва эргашилади. Аммо Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам вафотларидан сўнг эса, у зот соллаллоҳу алайҳи васалламга эргашиш мажбур бўлинмайди. Энди Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ўринларига ким раҳбар бўлса, мусулмонлар унга эргашадилар”, деган иддаони қилишади.
Бу ердаги хато тушунча шундан иборатки, улар Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламга пайғамбар деб эмас, балки раҳбар сифатида эргашиш лозим дейдилар. Бунга юқорида кўрсатилган оятларга нотўғри ёндошув сабаб бўлган. Унинг сабаблари қуйидагилардан иборат:
Худди шунингдек, Аллоҳ таоло “Пайғамбарга итоат этинг!” деб амр қилса, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга пайғамбар бўлганлари учун итоат этиш лозимлигини англатади.
﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾
«Эй, иймон келтирганлар! Аллоҳга итоат этингиз, Пайғамбарга ва ўзларингиздан (бўлмиш) бошлиқларга итоат этингиз!» (Нисо сураси, 59-оят).
Оятда Пайғамбар алайҳиссаломга итоат бошлиқ (раҳбар)ларга итоатдан алоҳида зикр қилинди. Зеро, Пайғамбарга ва раҳбарга итоат этишнинг ўзига хос алоҳида хусусиятлари мавжуд. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламда эса ҳар икки хусусият ҳам жамланган эди. Чунки у зот соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳам пайғамбар, ҳам раҳбар эдилар.
Агар Аллоҳ таоло Пайғамбарга итоатни фақат ҳаётлари билан чеклаганда эди, Қуръони каримда аниқ ва равшан қилиб "Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламга итоат этинг!" деган буйруқ бўларди. Қуръони каримда бу икки хусусият бир-биридан ажратилиб, алоҳида зикр қилинди ва нотўғри талқин қилиш бартараф этилди.
Шунингдек, оятда нозик бир жиҳат бор, яъни “ишбошилар” лафзи кўплик шаклида, "Пайғамбар" сўзи эса бирлик шаклида келган. Бундан Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам охирги Пайғамбар эканликлари ва у зотдан кейин пайғамбар келмаслиги очиқ-ойдин равшанлашади.
Пайғамбарга итоат фақат у зот соллаллоҳу алайҳи васалламга хос хусусият эканига далолат қилади. Келажакда ҳеч ким бу борада Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламга тенг келолмайди. Қолаверса, ишбоши (раҳбар)лар пайғамбардан фарқли ўлароқ кўп келиши табиий ҳолдир. Бу кўринишдаги бўйинсуниш, яъни ишбошиларга итоат этиш ваҳий замонидагина эмас, балки барча замонлардаги ишбошиларга ҳам тегишлидир.
Демак, Пайғамбар алайҳиссаломга итоат Аллоҳга итоат экан. Бунга қарши бирор раҳбар ёки давлат бошлиғи ваҳий олганини даъво қилолмайди. Раҳбар ишхона буйруқлари асосида ўз қўлостидаги ишчиларини бошқара олади, лекин раҳбарлик мақомида шариат қоидаларини чиқариб, уни қўллай олмайди.
Раҳбар Қуръони карим ва суннатдан олинган шаръий аҳкомларни ҳукмсиз қўллай олмаганидек, ўз буйруқларини шаръий аҳкомлар каби бутун замонлар учун риоя қилиниши мажбурий қоида сифатида қўллай олмайди. Шаръий аҳкомлар Аллоҳ таолодан келган ва турли кўринишдаги ваҳийга асосланган бўлади.
Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳолатлари эса тамомила фарқли бўлиб, Аллоҳ таолодан тиловат қилинадиган ва тиловат қилинмайдиган ваҳий оладилар. У зот соллаллоҳу алайҳи васалламнинг набавий амрлари шахсий хоҳиш-иродаларига асосланган буйруқ эмас, балки ваҳий, ваҳий тарафидан тасдиқланган буйруқдир.
Ушбу икки ҳолатни янада кенгроқ таҳлил қилиб кўрайлик:
Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг буйруқлари баъзан асл манба матлув ва ғойри матлув шаклида ваҳий қилинишини айтдик. Ваҳий бўлмаса, у зот соллаллоҳу алайҳи васаллам буйруқ бермасдилар. Бу Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг илоҳий хулқларига ишора қилишига асло шубҳа йўқ. Шу боис, Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг буйруқлари шариатнинг бир бўлаги саналади.
Шунингдек, айрим ўринларда буйруқлар ваҳийга эмас, балки Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг воқеалар таҳлилига асосланишлари ташкил этади. Бироқ улар ҳам вақти билан ваҳий орқали ўз тасдиғини топади.
Тасдиқлар ҳам икки турли бўлади: Гоҳида Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг қарорлари ваҳий тарафидан очиқ-ойдин тасдиқланиши билан намоён бўлади, айрим ҳолларда, яширин тасдиқлаш (қўллаб-қувватлаш) орқали ўз тасдиғини топади.
Агар Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг маълум бир ҳаракат (амал)ларини Аллоҳ таоло ислоҳ этмаётган бўлса, бу ўша амал (ҳаракат)нинг тасдиқланганини англатади.
Бунинг боиси, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Аллоҳнинг элчиси (пайғамбари), У Зотнинг иродасининг етказувчиси ўлароқ илоҳий кузатув остидадирлар.
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам нима десалар ёки қандай амал қилсалар Аллоҳ таоло тарафи (иродаси)дан эканига ишонч ҳосил қилишимиз лозим. Қуръони каримнинг бир нечта оятларида Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг амал, ниятлари ўз тасдиғини топгани баён этилган.
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам амал қилганларида ёки бирор нарсага амр этганларида ҳеч қандай ваҳий келмаса ҳам, буюрилган буйруқ ёки амал Аллоҳ таоло томонидан тасдиқланганини билдиради. Агар ўша буйруқ ёки амал нотўғри бўлганда, албатта ваҳий орқали маълум қилинган бўларди: Зеро, Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламга хато-камчиликларни тузатиш учун ҳам алоҳида ваҳий келарди.
Демак, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бирор ишга буюрганларида ёки бирор амал қилганларида уларнинг зиддига ваҳий келмаса, у зот соллаллоҳу алайҳи васалламнинг буйруқ ёки ҳаракатлари маъқуллангандир.
Мухтасар қилиб айтганда, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг барча айтган сўз ва қилган амаллари ваҳийга асосланган. Улар баъзан очиқ-ойдин ёки махфий ваҳий орқали ўз тасдиғини топган.
Набий соллаллоҳу алайҳи васалламдан кейин бирорта раҳбар бу каби бошқарувга эга бўла олмайди, чунки Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан сўнг ваҳий келиши тўхтагандир.
Шу боис, Қуръони карим оятларида раҳбарларга бўйсунишдан фарқли равишда Пайғамбар алайҳиссаломга итоат этишлик алоҳида таъкидланган. Шунинг учун, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга итоат этиш мажбурийдир. Зеро, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Пайғамбардирлар ва хулқ-атворларида Аллоҳ таолонинг хоҳиш-иродасини намоён этадилар. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг сўз ва феъллари тасдиқланган суннат, Аллоҳ ва Унинг Каломига иймон келтирган барча мўмин-мусулмонларни бирдамликка бошловчи дастурул амалдир.
Муфтий Муҳаммад Тақий Усмоний ҳафизаҳуллоҳнинг
"Ислом шариатида суннатнинг ўрни" китобидан
Таржимон: Даврон НУРМУҲАММАД
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам замонларида асосий манба Аллоҳнинг Китоби ва Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннатлари бўлган. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам умматга ҳамма ишлар – ҳукм, фатво, иқтисодий ва сиёсий низомларда асосий манба бўлганлар. У зотдан кейин ҳадислар ислом шариатида асосий таянч бўлиб келмоқда.
Лекин вақт ўтиши билан ҳадисларга бўлган қараш ўзгариб кетди. Айрим сиёсий оқимлар тарафидан ҳадисларга ҳужум бошланди. Ислом динидаги шаръий ҳукмлар фақатгина Қуръони каримдан олиниши, ундан бошқа ҳеч қандай нарсадан ҳукмлар олинмаслик даъвоси кўтарилди. Жумладан, ҳозирги кундаги шоҳидийлар ва қодиёнийлар каби фирқалар ўзларини “Қуръоний – фақат Қуръони карим ҳукмига амал қилувчи” санаб ҳадисларини инкор қилдилар. Қодиёнийлар фикрича ҳадислар тарихий эътибордан ўрганилади, ҳадис шаръий далил бўлмайди.
Айрим фирқалар ҳадисларни очиқдан-очиқ инкор қилади. Лекин айрим тоифалар ҳадисларни очиқдан-очиқ инкор қилмаса ҳам “Қуръони каримга амал қилиш” шиори остида ҳадисларни инкор қилади. Шу сабабли ҳадисни инкор қилувчилар даъволари ва уларга раддия беришдан олдин ҳадис ва ҳадисларни Қуръони карим билан боғлик экани ҳақида маълумот бериб ўтиш зарурати туғилади.
Ҳадис муҳаддислар истелоҳида. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан сўз, феъл, тақрир, халқий (тана тузилишига оид) ёки хулқий (хулқ-атворга оид) сифат ва сийратдан иборат нубувватдан олдинги ва кейинги қолган асарлар. Сийрат, хулқ, шамоил, хабарлар, сўзлар ва феълларни нақл қиладилар. Булар билан шаръий ҳукм собит бўлиши ёки ҳукм собит бўлмаслигини эътиборга олмайдилар. Муҳаддислар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламни ҳидоятга бошлагувчи эканликлари эътиборидан ҳадис ҳақида баҳс юритадилар.
Усул олимлари истелоҳида ҳадис. Набий соллаллоҳу алайҳи васалламдан сўз, феъл ва тақрирдан иборат нақл қилинган сўзлар. Усул олимлари ўзларидан кейинги мужтаҳидларга қоидаларни жорий қилган ва ҳаёт дастурини инсонларга баён қилган Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳақларида баҳс юритадилар. Усул олимлари Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламни шаръий қонунларни жорий қилувчи сифатида ҳадисларни ўрганадилар.
Фақиҳлар истелоҳида ҳадис. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан фарз ва вожиб бўлмасдан, балки буларга муқобил бўлиб собит бўлган ҳукмлар. Фақиҳлар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламни феъллари шаръий хукмга далолат қилишдан ташқарига чиқмаслигини эътиборга олишади. Шунинг учун шаръий ҳукмлар бандаларга нисбатан вожиб, харом ва мубоҳлиги ҳақида баҳс юритадилар.
Биз усул олимлари ихтиёр қилган истелоҳ ҳақида баҳс юритамиз. Чунки, бу қисмнинг мавзусида ҳадиснинг ҳужжатлиги ҳақида сўз боради.
Расуллуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Қуръони каримдаги очиқ-равшан бўлмаган оятларни шарҳлар, баён қилиш вожиб бўлган ўринларни саҳобаларга баён қилар эдилар. Бу эса қисқача айтилганларни батафсил айтиш, умумий келганини қайдлаш ва мақсадларини равшан қилишлари билан бўлар эди. Баён қилиб бериш эса сўзлари ва қилган ишлари, буйруқлари, қайтариқлари ва ҳаётликларида саҳобаларини қилган ишларини тасдиқ қилишлари билан бўлган.
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ижтиҳодлари ҳам ваҳийни ўрнида. Чунки Аллоҳ таоло у зотнинг ижтиҳодларини хатога боришдан сақлаб қўйган. У зотнинг ижтиҳодлари оятдан олинган бўлиши ҳам шарт эмас. Масалан, намоз иймондан кейинги жуда муҳим бўлган ибодат. Унда рукуъ ва саждани ҳукми берилади. Қиём ва қаъданинг ҳам зикри айтилади. Лекин булар Қуръони каримнинг бирор жойида тўлиқ айтилмаган. Бу ишларнинг тартиби қандай бўлади? Намоз вақтларининг ҳар-хиллиги, ракъатларининг сони қандай бўлади? Намозни қандай ҳолатда ўқилади? Буларнинг ҳаммасини Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ўз сўзлари ва амаллари билан мукаммал баён қилдилар ва саҳобаи киромларга уларни амалларини ўргатдилар.
Расуллуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам вафотларидан кейин ваҳий тўхтади. Қуръони карим ва ҳадисдан бошқа нарса қолмади. Саҳобалар Аллоҳ таолонинг Ҳашр сурасининг 7-оятидаги:
وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانتَهُوا
“Расулуллоҳ нимани берса уни олингиз, ва нимадан қайтарса қайтингиз”, деган буйруғига бўйсуниб, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннатларини маҳкам ушлашга ҳаракат қилдилар.
Пайғамбаримиз алайҳиссаломнинг ҳадислари Аллоҳ таолонинг каломи Қуръони каримдан кейинги иккинчи мўътабар манба ҳисобланади. Бу ҳақида Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ўзлари ҳам:
تركت فيكم امرين لن تضلوا ما تمسكتم بهما كتاب الله و سنة نبيه
“Сизга икки нарсани қолдирдим. Агар, уларни маҳкам тутсангиз, ҳеч адашмайсиз: Аллоҳнинг Китоби ва Набиййининг суннати” (Молик ривояти), деганлар.
Шу сабабдан ҳадисларнинг ислом жамиятидаги ўрни ҳар доим ҳaм юқори бўлиб келган. Зеро, ҳадисларда ислом динининг фарз, вожиб, суннат, мустаҳаб, ҳaлoл, ҳаром, мубоҳ, макруҳ каби ҳукмлар ёритилган. Ундан ташқари ҳар қандай жамият учун зарур бўлган, маънавий комил инсонларни тарбиялашга хизмат қиладиган, юксак фазилатларга чорловчи қоидалар мажмуаси ҳам ўз ифодасини топган. Шу ақидадан келиб чиқиб айтадиган бўлсак, ҳозирги пайтда ҳам ҳадисларнинг жамиятимиз учун тарбиявий ва амалий аҳамияти беқиёс ҳисобланади. Мўминлар Қуръони каримнинг кўпгина оятларида аввало, Аллоҳ таолога итоат қилишга амр қилинади, сўнгра Ўзининг Пайғамбарига итоат қилишга амр қилинганлар. Аллоҳ таоло айтади:
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ
“Эй иймон келтирганлар Аллоҳга итоат этинглар ва Расулига итоат этинглар” (Нисо, 59-оят).
Аллоҳга итоат қилиш Қуръони каримдаги буйруқ ва қайтариқларга итоат қилиш билан бўлади. Расулига итоат эса, у зотнинг тирикликларида ўзларига итоат этиш билан бўлган бўлса, вафотларидан кейин эса суннатларига амал қилиш билан бўлади. Аллоҳга итоат ва Расулига итоат қилиш алоҳида-алоҳида нарса эмас, балки бир хил тушунча эканнини англаш керак. Чунки Пайғамбаримиз алайҳиссалом доимо Аллоҳ итоатида бўлганлар. Аллоҳнинг итоатидан ташқари нарсага ҳеч қачон, ҳеч кимни буюрмаганлар.
Қуръони карим лафз ва маъно жиҳатидан Аллоҳнинг каломи. Уни Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламга юборган ваҳийси. Суннат ва ҳадис эса моҳиятан Пайғамбаримиз алайҳиссаломнинг шахсий фикрлари эмас балки, Аллоҳдан нозил бўлган ваҳийларнинг у зотнинг иборалари билан тақдим этилиши ҳисобланади.
Исломнинг биринчи кунидан бошлаб мусулмонлар ҳар бир катта-ю кичик нарсани Пайғамбаримизидан ола бошладилар. Улар илоҳий дастур – Қуръони карим оятларидан тортиб ҳожатхонада қандай ўтиришгача бўлган нарсаларни қабул қилиб олар эдилар.
Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламнинг муборак ҳаётларининг ҳеч бир лаҳзаси саҳобаларнинг диққат-эътиборларидан четда қолмас эди. Чунки у зотнинг оғизларидан чиққан ҳар бир сўз, ўзларидан содир бўлаётган ҳар бир ҳаракат шариат ҳукми, ўрнак, ҳикмат ва насиҳатдан иборат эди. Дунё тарихида ҳаёти бунчалик очиқчасига оммавий равишда ўрганилган шахс яккаю ягона Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам бўлганлар. У Зотнингнг ҳатто ўта нозик ва хос ҳаётлари бугунги кун атамаси билан айтганда шахсий оилавий ҳаётлари ҳам тўлалигича ўрганилиб ривоят қилинган. Чунки ислом дини мукаммал дин бўлгани сабабидан инсон ҳаётининг барча соҳаларини қамраб олган. Буларнинг ҳаммаси Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг шахсий ўрнаклари бўлган.
Бир сўз билан айтганда, у зот Қуръони каримни ўз шахсларида татбиқ қилиб, инсонларга кўрсатишлари керак эди. Шунинг учун ҳам саҳобаи киромлар Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ортларидан узлуксиз бирга юришар, у зотдан содир бўлган ҳар бир нарсани ўта аниқлик билан ёдлаб олишар ва ривоят қилишар эди. Ҳатто ўз ишлари билан машғул бўлган вақтларида бошқа кишилардан Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларида эътибор билан туришни, у зотдан содир бўлган нарсаларни яхшилаб ўзлаштириб олишни илтимос қилар эдилар. Қайтиб келганларида эса дарҳол ўзлари тайинлаб кетган одамларидан сўраб, ўрганиб олар эдилар. Умар розияллоҳу анҳу ўз қўшнилари билан келишиб олиб навбат ила Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳузурларида туришлари ҳақида у кишининг ўзидан ривоят қилинганлиги маълум ва машҳур. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламдан содир бўлган заррача нарса ҳам саҳобаларнинг эътиборидан четда қолган эмас. Буни душманлар ҳам тан олганлар. Ҳижратнинг олтинчи йили Ҳудайбия ҳодисасида Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам бошчилигида бир минг тўрт юз саҳобаи киромлар Мадинаи мунавварадан эҳром боғлаб Каъбатуллоҳни тавоф қилиб, умра қилмоқчи бўлиб йўлга чиқадилар. Ҳудайбия деган жойда туриб қолганларида мушриклардан вакил бўлиб келган ва Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам билан музокара олиб борган кишилардан бири ўз қавмига қайтиб бориб: “Аллоҳга қасамки, ҳеч ким Муҳаммадни шериклари ҳурмат қилгандек ҳурмат қилмайди. У туфласа туфуги ерга тушмаяпти, саҳобалари қўллари ила илиб олмоқдалар”, деб айтган эди.
Мушрикнинг таъбирича туфуги ерда қолмаган зотнинг гап-сўзлари, ваъз-насиҳатлари, ҳукму васиятлари ерда қолармиди?! Уларнинг ҳаммаси ниҳоятда катта эътибор ва аниқлик билан ўрганилган. Таъкидлаш лозимки, саҳобалар Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламдан содир бўлган нарсаларни ҳою ҳавас ёки билим, маданий савия кабилар учун қабул қилмаганлар. Балки Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламдан содир бўлган ҳар-хил ҳукмларга амал қилишни кўзлаб қабул қилганлар. Қолаверса, уларни бошқаларга ҳам етказиб, амалга чорлашни мақсад қилганлар.
Ойбек Ҳошимов,
Ҳадис илми мактаби ўқитувчиси.
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа