وَقَٰتِلُواْ فِي سَبِيلِ ٱللَّهِ ٱلَّذِينَ يُقَٰتِلُونَكُمۡ وَلَا تَعۡتَدُوٓاْۚ إِنَّ ٱللَّهَ لَا يُحِبُّ ٱلۡمُعۡتَدِينَ١٩٠
190. Siz bilan urushayotganlarga qarshi Alloh yo'lida jang qilinglar, ammo tajovuz etmanglar. Alloh tajovuzkorlarni aslo sevmaydi.
Qaysi bir qavm boshqa bir qavmga urush ochib, zulm qilishga o'tsagina Alloh taolo urushishni halol qilgan. Dushmanga qarshi urush ochishda Alloh yo'lining g'olib bo'lishigina ko'zda tutiladi, ammo bunda tajovuzga yo'l qo'yilmaydi. Chunki Alloh taolo tajovuzkorlarni yomon ko'radi. Alloh taolo mo'minlarga ushbu vahiyni nozil qilganidan keyin musulmonlar va musulmon bo'lmagan arab qabilalari o'rtasida bir qancha janglar bo'ldi. Lekin ularning birortasi ham musulmonlar sababchi bo'lib boshlangan emas. Bundan tashqari, Muhammad alayhissalom dushmanlari bilan mashhur Hudaybiya sulh shartnomasini tuzib, ularning ko'pgina shartlariga ko'ndilar va musulmonlar bilan Ahli kitoblarning tinch, bexatar yashashini ta'minlab berdilar. Ammo oradan ko'p o'tmay, mushriklar shartnomani buzishdi va urush harakatlari qayta boshlanib ketdi. Biroq o'zlarini o'nglab olgan musulmonlar shavkatli qo'shin bilan Makkani fath etishganida biror odamning qoni to'kilmadi, biror uy vayron etilmadi, hech kim zulm ko'rmadi. Vaholanki, Payg'ambar alayhissalom xohlaganlarida musulmonlar o'z boshlariga cheksiz uqubat va kulfat keltirgan mushriklarning qabila boshliqlaridan o'ch olgan bo'lardilar. Ammo u zot ularga qarshi hech qanday chora ko'rmay, umumiy avf e'lon qildilar. Oxirzamon Payg'ambarining ana shu marhamati va bag'rikengligidan hayratga tushgan juda ko'p mushriklar keyinchalik musulmon bo'lishdi.
وَٱقۡتُلُوهُمۡ حَيۡثُ ثَقِفۡتُمُوهُمۡ وَأَخۡرِجُوهُم مِّنۡ حَيۡثُ أَخۡرَجُوكُمۡۚ وَٱلۡفِتۡنَةُ أَشَدُّ مِنَ ٱلۡقَتۡلِۚ وَلَا تُقَٰتِلُوهُمۡ عِندَ ٱلۡمَسۡجِدِ ٱلۡحَرَامِ حَتَّىٰ يُقَٰتِلُوكُمۡ فِيهِۖ فَإِن قَٰتَلُوكُمۡ فَٱقۡتُلُوهُمۡۗ كَذَٰلِكَ جَزَآءُ ٱلۡكَٰفِرِينَ١٩١
191. Ularni ko'rgan joyingizda o'ldiringlar, sizlarni chiqarishgan joydan ularni ham quvib chiqaringlar. Fitna qotillikdan ham yomondir. O'zlari urush boshlamaguncha ular bilan Masjidul-Haromda jang qilmanglar. Agar sizlarga urush ochishsa, ularni ham o'ldiringlar, kofirlarning jazosi shudir.
Alloh tajovuzkorlarni yomon ko'radi, har qanday zulmni man etadi. Shuning uchun U musulmonlarga zolim va tajovuzkor kimsalarni qayerda ko'rishsa ham o'ldirishga, o'zlari urush boshlamaguncha Allohning Bayti joylashgan Masjidul-Harom oldida urushmaslikka buyurmoqda. Shu bois Muhammad alayhissalom yuz mingli Islom qo'shini bilan Makkani fath etganlarida birorta odamning qoni to'kilishiga yo'l qo'ymadilar, hech kim Islom lashkaridan jabr-zulm ko'rmadi.
Zolim va qonxo'r kimsalar hamisha insonlar, butun-butun qabilalar o'rtasiga fitna, nifoq solib, jamiyatning tinch hayotini parokanda qilishadi. Fitna esa odamlarni qatl qilishdan ham yomon jinoyatdir. Ammo johil va urushqoq buzg'unchilar insoniyat tarixi davomida juda ko'p marta Parvardigorning ana shu amrlariga qarshi borgan, turli fitnalar chiqarib, ming-minglab begunoh kishilarning halokatiga sabab bo'lgan. Bunday tajovuzkor qavmlar Ahli kitoblardan ham chiqqan. Masalan, o'n birinchi milodiy asr oxirida Ovrupa nasroniylari Hudoning marhamatiga musharraf bo'lgan Falastinni "saqlab qolish" uchun bir necha marta mash'um "salib yurishlari" tashkil etishdi. Yilnomalarda kelgan ma'lumotlarga ko'ra, salibchilarning qo'shinlari Quddusda ikki kun ichida qirq mingga yaqin musulmon va yahudiyni yovuzlarcha qiymalab o'ldirishgan. Ularning vahshiyligi shu darajaga borganki, to'rtinchi salib yurishi chog'ida o'z dindoshlariga qarashli Qustantaniya (Konstantinopol') shahrini ham talon-taroj qilib, hamma yoqqa o't qo'yishgan. Ular Quddusdagi Sulaymon alayhissalom ibodatxonasi oldida odamlar qonini daryo qilib oqizishgan. Vaholanki, salibchilarning bunday vahshiyligi nasroniylik yo'liga tamoman zid edi.
فَإِنِ ٱنتَهَوۡاْ فَإِنَّ ٱللَّهَ غَفُورٞ رَّحِيمٞ١٩٢
192. Kufrdan qaytishsa, Alloh albatta mag'firatli va rahmlidir.
Ammo kufrdan qaytib, Alloh taoloning vahiylarini tan olgan, uning chegaralarini buzishdan tiyilgan insonlarning gunohlarini Alloh taolo mag'firat qiladi. Chunki U kechiruvchi va rahmlidir.
Kufr, e'tiqodsizlik, imonsizlik kishilik jamiyatlarining eng og'ir kulfatlaridandir. "Inson uchun eng katta kulfat-musibat nima?" degan savolingizga birov "Quruq tuhmat balosi", deydi, boshqasi "farzand tobutini elkaga olish" deb javob qiladi, yana birov "do'st xiyonati" degan gapni aytadi. Aslida imonsizlik, kufr eng katta kulfatdir. Aqlini endigina tanigan musulmon bolakay qayerdan kelib, qayerga ketishini yaxshi biladi. Ammo sakson yoshli imonsiz faylasuf o'zining qanday yaratilganiga aqli etmay, maymundan tarqaganmizmi yoki boshqa maxluqdanmi, deb hamon dovdirab yuribdi. Dahriylik, moddaparastlik qon-qoniga singib ketgan ayrim kimsalar hamon buzuq e'tiqodlarini isloh qila olishmayapti. Nihoyasi yo'q g'aflat changalzorlarida adashib-tentirab yurishibdi. Butun dunyo allaqachon buzuq ta'limotlardan yuz o'girib, Allohni taniganiga qaramay, hamon eski ashulatovoqlarni eshitib yurishibdi. Bu ashulatovoqlarning diydiyosi o'sha-o'sha: "Din afyundir. U kambag'al-mazlumlarni qullik va hukmdorlarga taslim qilib beradi. Jannat xom xayollariga etaklaydi. Din Alloh tomonidan yuborilmagan, balki jamiyatning bir qatlamini boshqa qatlamiga bo'ysundirish uchun mustabidlar tomonidan o'ylab chiqarilgan narsa". Bular adashganlarning nuqtai nazari. Musulmonlar, hatto hali Islom bilan sharaflanishga ulgurmagan juda ko'p G'arbu Sharq mutafakkirlari, zakovat sohiblari ularning qattiq adashayotganini, tagi yo'q, puch ta'limotni johillarcha qaysarlik bilan himoya qilayotganini ko'rib-bilib turibdi. Ularning safsatalariga qarshi sog'lom aql, ilm-fan haqiqati, haq din ta'limoti bilan munosib javob qaytarmoqda.
Din ayrimlar iddao qilayotganiday nashavandlik (afyun) holati emas, bu hushyorlik, sergaklik, har bir hatti-harakating, har bir so'zing va fikring uchun vijdon qiynog'idir. Afyun bilan miyasi aynigan, mast-karaxt bo'lganlar johillarning o'zlaridir. Chunki ular dinni rad etib, tan olishmaydi. Bu bilan dinga bo'ysunishdan va uning oldidagi mas'uliyatdan bo'yin tovlashadi. Bu dunyoning o'zidagina yashashni tasavvur qilishadi. “O'lgandan keyin tirilish, hisob-kitob, jazolash yo'q” degan bahonada ko'ngillariga yoqqan ishni qilaverishadi. Bunday kimsaning pokiza niyatli bir musulmonga, agar biror kishini ho'kiz suzib yuborsa, Islom dinining ko'rsatmalarini bajara olmadim, deb iztirob chekkan hamda etti mahalla naridagi qo'shnisi oldida ham mas'uliyat his etgan musulmonga tenglashishiga yo'l bo'lsin!
وَقَٰتِلُوهُمۡ حَتَّىٰ لَا تَكُونَ فِتۡنَةٞ وَيَكُونَ ٱلدِّينُ لِلَّهِۖ فَإِنِ ٱنتَهَوۡاْ فَلَا عُدۡوَٰنَ إِلَّا عَلَى ٱلظَّٰلِمِينَ١٩٣
193. Fitna bosilib, butun din Allohgagina bo'lmagunicha ular bilan urushinglar. Agar to'xtashsa, zolimlardan boshqasiga dushmanlik yo'q.
Oyati karimadagi "din" so'zi keng ma'noni anglatadi, "din" deyilganida imon, amallar, toat-ibodat, taqvo va yaxshiliklar tushuniladi. "Fitna-fasod" esa dindan chiqish va boshqalarni ham chiqarishdir. Bu narsalar Masjidul-Haromda va muharram oyida urush qilishdan ham yomondir. Insonlar o'rtasida zulm yo'qolishi, xalqni dindan uzib, gumroh qilinmasligi va Alloh taoloning hukmi joriy bo'lishi uchun urush farz qilingan. Ammo fasod tarqatuvchilar fitnalarini to'xtatishsa, ular ichidagi zolimlardan boshqasiga tegmanglar.
Nofe' roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: "Ibn Zubayr fitnasi paytida ikki kishi Ibn Umarning oldiga kelib: "Odamlar nima ishlar qilishyapti, siz bo'lsangiz Payg'ambarimizning do'stlari bo'laturib indamay o'tiribsiz, ularga qarshi kurashishingizga nima mone'lik qiladi?" deyishdi. Shunda Ibn Umar: "Alloh taoloning o'z birodarlarim qonini to'kishdan qaytargani mone'lik qiladi", dedi. Boyagilar: "Axir, Alloh taolo: "Fitna bosilib, butun din Allohgagina bo'lmagunicha ular bilan urushinglar" demaganmidi?!" deyishdi. Ibn Umar: "Biz fitna qolmagunicha va Alloh taoloning dini qoim bo'lgunicha urushdik. Nima, endi sizlar yana fitna sodir bo'lib, Alloh taoloning dini barbod bo'lgunicha urush qilmoqchimisizlar?!" dedilar" (Buxoriy rivoyati).
ٱلشَّهۡرُ ٱلۡحَرَامُ بِٱلشَّهۡرِ ٱلۡحَرَامِ وَٱلۡحُرُمَٰتُ قِصَاصٞۚ فَمَنِ ٱعۡتَدَىٰ عَلَيۡكُمۡ فَٱعۡتَدُواْ عَلَيۡهِ بِمِثۡلِ مَا ٱعۡتَدَىٰ عَلَيۡكُمۡۚ وَٱتَّقُواْ ٱللَّهَ وَٱعۡلَمُوٓاْ أَنَّ ٱللَّهَ مَعَ ٱلۡمُتَّقِينَ١٩٤
194. Harom oy harom oyga muqobildir, haromlarda qasos bor. Kim sizlarga dushmanlik qilsa, sizlar ham shuning barobarida dushmanlik qilinglar. Allohdan qo'rqinglar, bilingki, Alloh taqvodorlar bilandir.
Oltinchi hijriy sananing zulqa'da oyida umraga borgan Rasululloh sollallohu alayhi vasallamni va sahobalarini Masjidul-Harom hududida ehrom holatida mushriklar to'sishdi. Oradan bir yil o'tib shu umraning qazosiga borishganida sahobalar: "Endi urushish to'g'ri kelib qolsa, nima qilamiz", deb qo'rqishdi. Parvardigor ushbu oyati karima bilan ularga javob beradiki, ular urush harom qilingan oylar hurmatini poymol qilishsa, sizlar ham ulardan qasos olinglar.
“Harom oylar” iborasi lug'atda «urush-janjal, adovat-dushmanlik harom qilingan, hurmatli, ulug'langan oylar» ma'nosini bildiradi. Hijriy-qamariy sananing muharram, zulqa'da, zulhijja, rajab oylari harom oylar sanaladi. Bu oylarda har qanday urush harakatlari, qon to'kish, adovat-fitna qo'zg'ash ishlari taqiqlangan.
Hayotda shunday sohalar borki, ularni mukammal egallash uchun butun umr o‘qib-izlanish lozim. Ana shunday kasblardan biri imom-xatiblikdir. Kimdir bu kasb egalariga oson tutishi mumkin. Lekin yetuk imom bo‘lish uchun to‘rt yil madrasa, to‘rt yil diniy oliy ta’lim dargohida o‘qishning o‘zi kamlik qiladi. Chunki imom o‘zi uchun ham jamoat uchun Alloh oldida burchli bo‘lsa, el oldidiga javobgarlik ham katta mas’uliyat yuklaydi. Bu mas’uliyat va xalq ishonchini oqlashning birdan bir yo‘li ilm va taqvodir.
So‘nggi yillarda ilm-fanning barcha yo‘nalishlar qatori diniy-ma’rifiy xususan, shariat, fiqh, aqoid kabi ilmlarni o‘rganish uchun keng yo‘llar ochildi. Bu borada Samarqandda Hadis ilmi oliy maktabi, Imom Moturidiy markazi qoshida Kalom ilmi, Farg‘onada – Marg‘inoniy ilmiy markazida islom huquqi maktabi, Buxoroda – Bahouddin Naqshband markazida tasavvuf maktabi, Qashqadaryoda – Abu Muin Nasafiy markazida aqida ilmi maktabini tashkil etilishi o‘z samarasini berib kelayotir. Chunki imom-xatiblarning madrasa va oliy ta’lim dargohida olgan bilimlarini mustahkamlash, ularni yanada chuqurlashtirish, yangi zamonaviy diniy masalalarni keng o‘rganishda mazkur maktablar muhim ahamiyat kasb etyapti. Bir so‘z bilan aytganda, bu maktablar imom-xatiblarni chin ma’noda sohaning yetuk egasiga aylanishiga zamin bo‘layotir.
Ayni kunda Farg‘ona viloyatidagi Marg‘inoniy ilmiy markazida islom huquqi maktabida yigirmadan ortiq vodiylik imom-xatiblar o‘z ish joylaridan uzilmagan holda diniy bilimlarini yana mustahkamlab, fiqh ilmini chuqurroq o‘rganmoqdalar. Ularga tajribali imom-xatiblar Ubaydulloh domla Abdullayev, Ibrohimjon domla Qodirov va Ahmadxon domla Nizomovlar ustoz-shogird an’anasi asosida ta’lim bermoqdalar. Shu kunga qadar tinglovchilar mazkur ustozlar ko‘magida “Muxtasarul-viqoya”, “Alfiqhul-akbar” kitoblari o‘qib tugatishdi. Ayni vaqtda “Kanzul-daqoiq” va Mulla Aliy Qorining “Alfiqhul-akbar”ga yozgan “Sharhul fiqhil Akbar” kitoblari mutolaa qilinib, asarlar batafsil o‘ranilmoqda. Ushbu asarlar Ahli sunna val jamoa aqidasi asosida mo‘min-musulmonlarni to‘g‘ri aqida hamda dinimiz ta’limotlariga amal qilishda vasatiy tarzda yurishlarida asosiy manbalardir.
Ta’kidlash joizki, imom-xatiblarning mazkur ilm dargohida olayotgan bilim va malakalari faoliyatlari uchun nihoyatda manfaatli bo‘lmoqda. Zero, turli yot g‘oyalar ta’siriga tushib adashgan yurtdoshlarimizni to‘g‘ri yo‘lga boshlash, mo‘min-musulmonlarga Ahli sunna val-jamoa va Hanafiy fiqhi asosida islom ta’limotlarini yetkazish, dolzarb mavzularda chiqish qilish, maqolalar yozishda bu dargohdan olinayotgan ilmiy va hayotiy tajribalar muhim ahamiyat kasb etmoqda. Shuningdek, turli uchrashuvlar va mahallalarda olib borilayotgan targ‘ibot tadbirlarida ham mazkur ilmiy maktabda hosil qilingan bilim va ko‘nikmalar asqotmoqda. Imom-xatiblar o‘rtasidagi bilimlar bellashuvida ham mazkur maktab tinglovchilari o‘zini har tomonlama namoyon etayotgani ham e’tiborga molik. Shu bilan birga maktab tinglovchilarining bir qanchasi ilmiy izlanishlarda davom etib, o‘z tadqiqotlari bilan dinimiz ravnaqiga o‘z hissalarini qo‘shmoqdalar.
Ma’lumki, ilk o‘rta asrlarda Farg‘ona vodiysida fiqh maktabi shakllanib, buyuk allomalar yetishib chiqdi. Birgina Burhoniddin Marg‘inoniy islom xuquqshunosligi borasida beqiyos asarlar ta’lif etgani barchaga ma’lum. Bugun u kishining “al-Hidoya” asari butun musulmon olamida mashhur bo‘lib, islom huquqi – fiqh bo‘yicha eng aniq, mukammal asar sifatida tan olingan.
Bugun ham mazkur an’analar qayta tiklanib, yurtimiz yana ilmu ma’rifat, olim ulamolar diyoriga aylanayotgani quvonarli holdir.
Rahmatulloh JALILOV,
Farg‘ona viloyati vakilligi Matbuot kotibi
(Hidoyat jurnali, 12-son)