Oylarning eng ulug‘i Ramazon, kunlarning eng ulug‘i juma bo‘lganidek, kechalarning ham fazilatlisi qadr kechasidir. Alloh taolo bu kecha haqda alohida sura nozil qildi va uning nomini ham aynan shu kecha bilan atadi.
بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ
إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ. وَمَا أَدْرَاكَ مَا لَيْلَةُ الْقَدْرِ. لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ. تَنَزَّلُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّوحُ فِيهَا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ. سَلَامٌ هِيَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ
«Albatta, Biz uni (Qur’onni «Lavhul mahfuz»dan birinchi osmonga) Qadr kechasida nozil qildik. (Ey Muhammad!) Qadr kechasi nima ekanini Sizga ne ham anglatur?! Qadr kechasi ming oydan yaxshiroqdir. U (kecha)da farishtalar va Ruh (Jabroil) Parvardigorlarining izni bilan (yil davomida qilinadigan) barcha ishlar (rejasi) bilan (osmondan yerga) tusharlar. U (kecha) to tong otgunicha salomatlikdir».
Sura muborak Qadr kechasiga bag‘ishlangan. Bu kechada bir yillik ishlar, hukmlar, rizqlar, ajallar belgilanadi. Alloh taolo bir yillik taqdirni farishtalarga bildiradi va bu yil taqdir qilingan narsalarni ularga yozib qo‘yishni amr etadi.
Bu muborak kechaning qadri ulug‘dir. Qadr so‘zi ikki xil ma’noda – qadri ulug‘, ikkinchisi, miqdor, ya’ni bandalarning taqdirini belgilashdir.
Alloma Ibn Kasir (rahmatullohi alayh) suraning nozil bo‘lish sababi haqida: «Payg‘ambarimiz (sollallohu alayhi va sallam) ummatlariga ko‘proq xayrli ishlar qilib, ulug‘ savobga ega bo‘lishini orzu qilib: “Ey Rabbim, mening ummatimni ummatlar ichida umri qisqa, amali oz qilding!” dedilar. Shunda Parvardigori olam: Siz va ummatingiz uchun, ey habibim, Qadr kechasini ming oydan afzal qildim, dedi. Shunda Rasululloh va barcha sahobalar quvonib ketishdi», deganlar.
Buyuk vatandoshimiz, alloma Abul Qosim Zamaxshariy (rahmatullohi alayh) aytadi: “Bu surada Alloh taolo Qur’oni karimni uch usul bilan ulug‘lagan: birinchisi, Qur’onni nozil etishni faqat O‘ziga mansub qilgan. Ikkinchisi, uning ulug‘ligi va sharafini bildirib, nomini ochiq aytmay, ishora bilan keltirgan. Uchinchisi, Qur’on nozil qilingan vaqtning qadrini oshirgan”.
Abu Hurayra (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilinadi. Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam): “Kim Laylatul Qadr kechasini imon va ixlos bilan bedor o‘tkazsa, uning o‘tgan barcha gunohlari mag‘firat qilinadi” (Imom Buxoriy rivoyati), dedilar.
Rivoyat qilinishicha, bir kuni Muso (alayhissalom) Alloh taologa nido qilib: «“Iloho, sening yaqinligingni bilishni istayman”, dedi. Alloh taolo: “Men Qadr tunida uyg‘oq bo‘lganlarga yaqindirman”, dedi. Muso (alayhissalom) yana: “Iloho, sening rahmating orzusidaman”, dedi. Alloh taolo: “Mening rahmatim Qadr kechasida miskinlarga rahm qilganlargadir”, dedi. Muso (alayhissalom): “Iloho, sirot ko‘prigidan yashindek o‘tishni istayman”, deganlarida, Alloh taolo: “Qadr kechasida faqirlarga sadaqa berganlarni oldinroq o‘tkazaman”, dedi. Muso (aalayhissalom) davom etib: “Iloho, jannat bog‘larida bo‘lishni va ularning mevasidan tanovul qilishni istayman”, dedi. “Qadr kechasida tasbeh aytib, Meni zikr etish bilan mashg‘ul bo‘lganlar jannat bog‘lariga sazovor bo‘lishadi”, dedi Alloh. Muso (alayhissalom): “Iloho, do‘zaxdan najot topishni istayman”, deganlarida, Alloh taolo “Qadr kechasida ko‘p istig‘for aytganlar do‘zaxdan najot topadilar”, dedi. Muso (alayhissalom) yana iltijo qilib: “Iloho, Sening roziligingni istayman”, deganlarida, Alloh taolo: “Ey Muso, Mening roziligimni qadr kechasida ikki rakat nafl namoz o‘qiganlar topadilar”, dedi (“Zubdatul voizin”).
Qadr Ramazon oyining nechanchi kechasi ekanini Alloh va Rasuli sir tutgan. Bandalar Ramazon oyining har kechasini qadr bilib, uni bedor o‘tkazishi uchun shunday qilingan. Lekin sahobalar Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam)dan uni aniqlab aytib berishlarini ko‘p so‘raganlaridan keyin dastlab Ramazonning uchinchi o‘n kunligida, keyinroq toq kechalaridan izlash kerakligi haqida aytganlar. Oxiri, u kechaning alomatlari Ramazonning 27-kechasi ekani ma’lum bo‘ldi (Tafsiri Bag‘aviy).
Oysha (roziyallohu anho) aytadilar: «Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam): “Laylatul qadrni Ramazonning oxirgi o‘n kunligining toq kunlarida kutinglar”, deb aytdilar» (Imom Buxoriy rivoyati).
Laylatul qadrning yana bir fazilati, bu kechada farishtalar va Ruh (ya’ni, Jabroil alayhissalom) Alloh taoloning izn-ixtiyori ila yil davomida qilinadigan barcha ishlarni belgilash uchun osmondan zaminga tushadilar.
Qadr kechasi to tong otgunga qadar tinchlik, osoyishtalik va salomatlik kechasidir. Aslida Ramazoni sharifning o‘zi rahmat, mag‘firat va tinchlik-omonlik oyidir. Shu bois oylar sultoni Ramazonni xotirjamlik va osoyishtalikda o‘tkazishimiz, uning har bir kun va soatini g‘animat bilishimiz lozim.
Tolib NIZOM
Hayotda shunday sohalar borki, ularni mukammal egallash uchun butun umr o‘qib-izlanish lozim. Ana shunday kasblardan biri imom-xatiblikdir. Kimdir bu kasb egalariga oson tutishi mumkin. Lekin yetuk imom bo‘lish uchun to‘rt yil madrasa, to‘rt yil diniy oliy ta’lim dargohida o‘qishning o‘zi kamlik qiladi. Chunki imom o‘zi uchun ham jamoat uchun Alloh oldida burchli bo‘lsa, el oldidiga javobgarlik ham katta mas’uliyat yuklaydi. Bu mas’uliyat va xalq ishonchini oqlashning birdan bir yo‘li ilm va taqvodir.
So‘nggi yillarda ilm-fanning barcha yo‘nalishlar qatori diniy-ma’rifiy xususan, shariat, fiqh, aqoid kabi ilmlarni o‘rganish uchun keng yo‘llar ochildi. Bu borada Samarqandda Hadis ilmi oliy maktabi, Imom Moturidiy markazi qoshida Kalom ilmi, Farg‘onada – Marg‘inoniy ilmiy markazida islom huquqi maktabi, Buxoroda – Bahouddin Naqshband markazida tasavvuf maktabi, Qashqadaryoda – Abu Muin Nasafiy markazida aqida ilmi maktabini tashkil etilishi o‘z samarasini berib kelayotir. Chunki imom-xatiblarning madrasa va oliy ta’lim dargohida olgan bilimlarini mustahkamlash, ularni yanada chuqurlashtirish, yangi zamonaviy diniy masalalarni keng o‘rganishda mazkur maktablar muhim ahamiyat kasb etyapti. Bir so‘z bilan aytganda, bu maktablar imom-xatiblarni chin ma’noda sohaning yetuk egasiga aylanishiga zamin bo‘layotir.
Ayni kunda Farg‘ona viloyatidagi Marg‘inoniy ilmiy markazida islom huquqi maktabida yigirmadan ortiq vodiylik imom-xatiblar o‘z ish joylaridan uzilmagan holda diniy bilimlarini yana mustahkamlab, fiqh ilmini chuqurroq o‘rganmoqdalar. Ularga tajribali imom-xatiblar Ubaydulloh domla Abdullayev, Ibrohimjon domla Qodirov va Ahmadxon domla Nizomovlar ustoz-shogird an’anasi asosida ta’lim bermoqdalar. Shu kunga qadar tinglovchilar mazkur ustozlar ko‘magida “Muxtasarul-viqoya”, “Alfiqhul-akbar” kitoblari o‘qib tugatishdi. Ayni vaqtda “Kanzul-daqoiq” va Mulla Aliy Qorining “Alfiqhul-akbar”ga yozgan “Sharhul fiqhil Akbar” kitoblari mutolaa qilinib, asarlar batafsil o‘ranilmoqda. Ushbu asarlar Ahli sunna val jamoa aqidasi asosida mo‘min-musulmonlarni to‘g‘ri aqida hamda dinimiz ta’limotlariga amal qilishda vasatiy tarzda yurishlarida asosiy manbalardir.
Ta’kidlash joizki, imom-xatiblarning mazkur ilm dargohida olayotgan bilim va malakalari faoliyatlari uchun nihoyatda manfaatli bo‘lmoqda. Zero, turli yot g‘oyalar ta’siriga tushib adashgan yurtdoshlarimizni to‘g‘ri yo‘lga boshlash, mo‘min-musulmonlarga Ahli sunna val-jamoa va Hanafiy fiqhi asosida islom ta’limotlarini yetkazish, dolzarb mavzularda chiqish qilish, maqolalar yozishda bu dargohdan olinayotgan ilmiy va hayotiy tajribalar muhim ahamiyat kasb etmoqda. Shuningdek, turli uchrashuvlar va mahallalarda olib borilayotgan targ‘ibot tadbirlarida ham mazkur ilmiy maktabda hosil qilingan bilim va ko‘nikmalar asqotmoqda. Imom-xatiblar o‘rtasidagi bilimlar bellashuvida ham mazkur maktab tinglovchilari o‘zini har tomonlama namoyon etayotgani ham e’tiborga molik. Shu bilan birga maktab tinglovchilarining bir qanchasi ilmiy izlanishlarda davom etib, o‘z tadqiqotlari bilan dinimiz ravnaqiga o‘z hissalarini qo‘shmoqdalar.
Ma’lumki, ilk o‘rta asrlarda Farg‘ona vodiysida fiqh maktabi shakllanib, buyuk allomalar yetishib chiqdi. Birgina Burhoniddin Marg‘inoniy islom xuquqshunosligi borasida beqiyos asarlar ta’lif etgani barchaga ma’lum. Bugun u kishining “al-Hidoya” asari butun musulmon olamida mashhur bo‘lib, islom huquqi – fiqh bo‘yicha eng aniq, mukammal asar sifatida tan olingan.
Bugun ham mazkur an’analar qayta tiklanib, yurtimiz yana ilmu ma’rifat, olim ulamolar diyoriga aylanayotgani quvonarli holdir.
Rahmatulloh JALILOV,
Farg‘ona viloyati vakilligi Matbuot kotibi
(Hidoyat jurnali, 12-son)