Prezident daraxt ekmoqda...
— Qani edi dunyodagi hamma davlatlarning rahbarlari bizning Prezidentimizday bo‘lsa, — havas va faxr bilan sekin shivirladi senator Husan Ermatov. — Afsuski...
“Afsuski...” degan bittagina so‘z nafaqat senator Husan Ermatovning, balki shu lahzalarda “Yashil makon” umummilliy loyihasi doirasida barpo etilayotgan yangi boqqa ko‘chat ekish uchun kelgan barcha yurtdoshlarimizning qalbidan ne-ne o‘y va tashvishlar kechayotganini ifodalab, anglatib turgandek edi.
Ha, afsuski, dunyo behalovat. Dunyo chaqaloqning kipriklarida, namozshomgul yaproqlarida omonat qalqib turgan shudring tomchisidek qaltirab turibdi. Ayrim davlatlarning rahbarlari tinchlikni avaylash, odamlarga mehr ko‘rsatish, ko‘chat ekish, tabiatni asrash o‘rniga qirg‘inbarot urushlarga sarkardalik qilmoqda. Ming-minglab odamlarning uylari vayron, dillari qabriston, ko‘chalari go‘riston bo‘lishiga sababchi bo‘lyapti. Yo‘limdan yurmasang, menga bo‘yin egmasang, aytganimni qilmasang, ko‘zingga ko‘rsatib qo‘yaman qabilida Yer yuzini ostin-ustun qilmoqqa jahd qilgan “shoh”lar yovvoyi maxluqdek o‘kirmoqda, pishqirmoqda, o‘kirmoqda. Bolalar yetim, onalar beva, insonlar vatangado bo‘lmoqda. Tabiat esa... Hammasidan ko‘p azob chekyapti ona tabiat. Har otilgan o‘qdan, har bombaning dahshat bilan portlashidan yam-yashil bog‘larning kuli ko‘kka sovurilmoqda, ona tabiat tanklarning temir tovoni ostida maydalanib, ingrab, jon taslim qilmoqda. Qachongacha davom etadi bunday xo‘rliklar, zo‘ravonliklar, qonxo‘rliklar, “men zo‘rmi, senmi” qabilidagi mushtumzo‘rliklar? Qachon insof kiradi bu bosqinchi kazzoblarga! Bombalaru snaryadlarga ketayotgan milliard-milliard mablag‘larni o‘z fuqarolarining farovonligiga sarflasa bo‘lmaydimi bu ko‘rnamaklar?! Dunyo qachon xalos bo‘ladi tinchlik qassoblaridan? Vayronkorlik, jonxo‘rlik qilish o‘rniga daraxt eksa bo‘larkan-ku, axir!
Prezident daraxt ekmoqda...
Tasodif yoki ko‘z-ko‘z qilish uchun emas, buzg‘unchilarga, bosqinchilarga, tabiat yovuzlariga qarshi isyon sifatida nihol o‘tqazyapti mushtipar zamin quchog‘iga. Uch yildan oshdi Prezident tomonidan “Yashil makon” umummilliy harakati boshlanganiga. Loyiha chinakam xalq harakatiga aylandi. Avvalgi yillarda Yangi Toshkent, Sergeli, Chilonzor tumanlarida bo‘lgan ko‘chat ekishda davlatimiz rahbarining o‘zi bosh-qosh bo‘lgan edi. Shundan so‘ng qishloq va shaharlarda, yo‘l yoqalariyu xiyobonlarda million tuplab daraxt va gul ko‘chati ekildi.
Oliy Majlis palatalarining o‘tgan hafta bo‘lib o‘tgan uch kunlik yig‘ilishlari adog‘ida esa davlatimiz rahbari 2025 yilni “Atrof-muhitni asrash va “yashil” iqtisodiyot yili” deb e’lon qildi. Muqaddas zaminda obodlik bo‘lsin, bog‘lar ko‘paysin, gullar bargida chang-g‘ubor bo‘lmasin, anhorlar, daryolar suvi musaffo bo‘lsin, qishloqlar, dalalar, qiru adirlar chamanga burkansin, odamlar musaffo havodan to‘yib-to‘yib nafas olsin, to‘yib-to‘yib yashasin, rohat qilib yashasin, degan muhtasham orzularning mo‘tabar iforlari edi bu!
— Bugun nafaqat biz, balki dunyodagi ko‘plab mamlakatlar iqlim o‘zgarishlarining salbiy oqibatlarini yaqqol his qilmoqda. Havo va suvning ifloslanishi, tuproq eroziyasi, cho‘llanish, qazilma yoqilg‘ilarni behisob ishlatish global isishga, tabiiy ofatlarning ko‘payishiga olib kelmoqda, atrof-muhit va aholi sog‘lig‘iga zarar yetkazmoqda, — deya ta’kidladi Prezident Oliy Majlis Qonunchilik palatasi majlisida. — Biz bu masalaning oqibatlarini oldindan ko‘rib, mazkur yo‘nalishda katta ishlarni olib boryapmiz. Bundan uch yil avval boshlangan “Yashil makon” umummilliy loyihasi hozirgi kunga kelib, chinakam xalq harakatiga aylandi. Ushbu dastur qator hududlarda, jumladan, Orolbo‘yidagi ekologik vaziyatni yaxshilashga xizmat qilmoqda.
Prezident daraxt ekmoqda...
Bektemir tumanidagi halqa yo‘li yoqasida 100 gektarli yangi boqqa asos solinmoqda. Boqqa ikki yilda 100 ming tupdan ziyod daraxt va buta ko‘chati o‘tqaziladi. Ularni parvarishlash va sug‘orish uchun 3 ta sun’iy havza va 12 ta quduq barpo etiladi. Mamlakatimizda esa faqat shu yilning kuzida 80 million tup daraxt va buta ko‘chati ekish rejalashtirilgan. Umuman, oxirgi uch yilda mamlakatimiz bo‘yicha 646 million tup ko‘chat va buta ekildi. Orolbo‘yidagi yashil qoplama hududi 2 million gektardan oshdi.
Bundan tashqari, Prezidentimiz Oliy Majlis yig‘ilishida aytganidek, qo‘shni mamlakatlar bilan birgalikda mintaqaviy iqlim strategiyasini amalga oshirishga kirishildi. Poytaxtimizda Markaziy Osiyo atrof-muhit va iqlim o‘zgarishlarini o‘rganish universiteti ochildi. O‘zbekiston BMT tomonidan bu borada qabul qilingan ikkita muhim rezolyutsiya tashabbuskori bo‘ldi. Ayni vaqtda “yashil” energetika iqtisodiyotimiz drayverlaridan biriga aylanmoqda.
O‘zbekiston 2023 yilda iqlim o‘zgarishlariga moslashuv jarayonini moliyalash yo‘nalishida MDHda birinchilardan bo‘lib tarixiy qadam tashladi hamda 331 million dollarlik “yashil” suveren xalqaro obligatsiyalarni London fond birjasida joylashtirdi.
Ekologik muammolarning mintaqaviy va transchegaraviy xususiyatini inobatga olgan holda, joriy yilda O‘zbekiston Prezidenti tashabbusi bilan ilgari surilgan “Markaziy Osiyo global iqlim tahdidlari qarshisida: umumiy farovonlik yo‘lida hamjihatlik” to‘g‘risida BMT Bosh Assambleyasi rezolyutsiyasi qabul qilindi.
Unda Orol mintaqasini tiklashga qaratilgan tashabbuslarga alohida e’tibor berilib, yashil o‘rmonlar barpo qilish va mahalliy aholi turmush darajasini oshirish kabi keng ko‘lamli dasturlar taqdim etildi. Mazkur loyihalar yurtimizning ekologik va ijtimoiy o‘zgarishlarga sodiqligining o‘ziga xos ifodasidir.
Endi mazkur yo‘nalishlar bo‘yicha hukumat tomonidan alohida dasturlar ishlab chiqiladi. Unda “yashil” texnologiyalarni joriy etish, suvni tejash, ko‘kalamzor hududlarni keskin ko‘paytirish, Orol fojiasining oqibatlarini yumshatish, muammosini hal qilish, eng muhimi, aholi salomatligini mustahkamlash kabi masalalar ustuvor ahamiyat kasb etadi, albatta.
Lekin o‘zimiz-chi? O‘zimiz yurakdan his qilyapmizmi buni?
Axir biz — odamlar ona tabiatni ozmuncha xo‘rladikmi, taladikmi, azobladikmi, aldadikmi? Nega asrlar mobaynida bir tomchi suvga zor bo‘lgan arab sahrolari sel qahriga duchor bo‘lmoqda, nega shimol dalalari, o‘rmonu kentlari toshqinlar tagida ko‘milib qolyapti? Dunyo bino bo‘lganidan buyon chanqoqlik nimaligini bilmagan sersuv manzillar Afrika sahrolaridek qaqrab boryapti, daryolar o‘rnida cho‘llar, cho‘llar o‘rnida ko‘llar paydo bo‘lyapti? Chunki biz yetti qavat yer tagiyu yetti qavat osmon ustigacha nima ko‘rinsa, taladik, talayapmiz. Hatto ona zaminni pilladek o‘rab, turli balo-qazolardan asrab turuvchi ozon qatlamigacha ayamadik — teshdik: mix urib teshdik, miltiq otib teshdik, snaryad otib teshdik, teshyapmiz. Bu ketishda bulut bulutligini, osmon osmonligini, yulduz yulduzligini unutib qo‘ymaydimi? Bunday talon-tarojlarning oldi olinmasa, jilovlanmasa, qiyomat-qoyim bo‘lmaydimi? Bir-biridan dahshatli fojialarni zamin ahli bilib turibdi, esi borlar faryod uryapti, “Bas qiling!” deya hayqiryapti. Zo‘ravonlar esa kardek, ko‘rdek miq etmayotir. Kim o‘zi ular? Nahotki, bolasi, ota-onasi, qarindosh-urug‘i, millati va vatanining taqdirini o‘ylamasa? Nega yoqasidan olib, burnini ajriqqa ishqamayapti dunyoga egamenlik da’vosida yurgan saltanatlarning sultonlari? Nega?!
O‘zbekiston Prezidenti daraxt ekmoqda...
Birinchi niholning ildizlari atrofini belkurak bilan shibbalab, ikkinchi ko‘chatga mehr qo‘rini to‘ka boshladi...
Bu shunchaki yerga bir tup ko‘chat o‘tqazish, shunchaki dam olish kunidagi yumushlarning biri emas. Bu — yetti yoshdan yetmishgacha bo‘lgan barcha fuqaroga da’vat. Talato‘p dunyoning ko‘ziga kul sochayotgan kimsalarning qilmishiga Prezident javobi. Tabiat xoinlarining boshiga urilgan gavron... va har bir aqli raso insonga saboq, yoshlarga ibrat, qariyalarga duo, mo‘yqalam sohiblariyu shoirlarga ilhom bulog‘i bu.
Davlat rahbarining qalbidagi orzu-armonlarni hali-hanuz hammamiz ham tushunib yetganimizcha yo‘q. Tushunib yetganimizda har yil bahoru kuzda ekkan ming-ming tup ko‘chatimiz saratonda quvrab, qorda muzlab qolmagan bo‘lar edi. Axir bu yil mana buncha million ko‘chat ekdik qabilidagi yolg‘on ma’lumotlar bilan o‘ziniyam, o‘zgalarniyam aldayotgan amaldorlar yo‘qmi oramizda? So‘nggi 10-15 yilda ekilgan daraxtu butalar haqidagi “hisobot”lar rost bo‘lganida edi, O‘zbekiston o‘rmonga aylanib ketgan bo‘lardi. Aldadik. Oqibat nima bo‘ldi — xalqning peshona teri bilan topilgan millionlar somondek sovurildi, mehnatimiz suvda oqdi, qumga cho‘kdi. Nima naf ko‘rdik? Prezident bunday xunuk xatolar takrorlanmasligi, saboq chiqarish, qalblarda ona tabiatga beadoq mehru muhabbat uyg‘otish uchun ham o‘zi bosh bo‘lib daraxt ekmoqda.
Daraxt ekmoqda...
Biz farzandlarimizga, nabiralarimizga tabiat nima ekanini tushuntira olyapmizmi? Bolalarimiz daraxtlarni daraxtlardan, gullarni gullardan, chechaklarni chechaklardan farqlay oladimi? Ko‘katlarning nomiyu maysalarning xususiyatini bilishadimi? Qayrag‘ochning foydasiyu yantoqning shifobaxshligini anglashadimi? Ularga qaldirg‘ochlar nima uchun ayvonlarga in qurishini aytganmizmi? Zurriyotlarimizga burgutlarning lochinlardan, qarg‘alarning quzg‘unlardan, chiyabo‘rilarning bo‘rilardan farqi haqida gapirganmizmi? Bir tup daraxt, bir tup rayhon, bir siqim yalpiz, bir tutam ismaloq odamzodga qancha foyda keltirishi haqida-chi? Daraxtning bitta shoxini, na’matak yoki do‘lananing bitta novdasini bevaqt sindirish qanchalar zararli ekanini-chi? Daryoyu anhorlar kalla tashlab, maza qilib cho‘milishgina emas, minglab insonlarning, gulu g‘unchalarning, qurtu qumursqa, bog‘u rog‘larning joni, qoni ekanini tushuntirganmizmi? Bolalarimiz his qiladilarmi, bulut nimaligi, oy nimaligi, qiru adir va yeru osmon nimaligini? To‘fonlar, toshqinlar qayoqdan paydo bo‘lishiyu nega tabiiy ofatlar ko‘payib ketayotgani sabablari haqida ularning tasavvuri bormi? Yer yuzidagi hamma yaratiq inson uchun, yashash uchun kerakligi, ularni tanish, bilish, ko‘z qorachig‘idek asrab-avaylash uchun o‘qish, o‘rganish zarurligini bilishadimi? O‘zimiz-chi? Bilsak, nega ariqlar, daryoyu soylarning suvi bulg‘anishiga tomoshabin bo‘lib qarab turibmiz, yo‘l bo‘ylari, mahalla-ko‘ylarda kunu tun jildirab oqib yotgan vodoprovod jo‘mragini burab qo‘yish nega esimizga kelmayapti? Nega tonnalab zaharli gaz chiqarayotgan yirik korxonalarni tartibga chaqirmayapmiz? Nega ostonamizdagi ariqlarni xazon bosib yotibdi? Kecha ekkan niholni echki g‘ajiyotganini ko‘rib turib, nega haydamaymiz? Farzand kimdan ibrat olsin? Qush uyasida ko‘rganini qilmaydimi? Qachon saboq chiqaramiz o‘zimiz — kattalar?
Qachon xulosa qilamiz, qachon rost gapirishni o‘rganamiz?
Prezident daraxt ekmoqda...
Nihol tubiga suv quymoqda. Bu nihollar o‘sib, azamat daraxtlarga, daraxtlar katta bog‘larga aylanadi hali. Bog‘lar qushlar chug‘uriga to‘ladi, bulbullar mast bo‘lib sayraydi. Asalarilar daraxtlarning gullariga qo‘nadi, shamollar o‘padi, quyosh nur to‘kadi. Qadim Turon, ulug‘ Turkiston — yangi O‘zbekiston bog‘larida qariyalar yonboshlab dam oladi, bolalar qiyqirib o‘ynaydi, Xudo xohlasa. Har nafas, har daqiqani bekor ketkazmay, tabiatni onajon, deya bag‘rimizga bosib, yelkamizda opichlab, qarog‘imizda avaylaydigan zamon keldi. Onajonimizning oydek porloq, quyoshdek mehrli ekanini bilmoq va ardoqlamoq zamoni keldi.
Kechir bizni, ona tabiat,
Soching yulib, zo‘rladik seni.
Oh ursang ham qilmadik shafqat,
Orol misol xo‘rladik seni.
Sen shod bo‘lsang, ko‘ngling to‘q bo‘lsa,
Biz ham shodmiz, bizlar ham to‘qmiz.
Ko‘zing achchiq yoshlarga to‘lsa,
Biz ham g‘arib, bizlar ham yo‘qmiz.
Boshimizni urib poyingga,
Ona, sendan uzr so‘raymiz.
Endi esa hamma joyingni,
Chechaklarga, gulga o‘raymiz.
Ko‘klatay deb ulug‘ mulkingni,
Yo‘lga chiqdi qari, yoshimiz.
Bu qudratli ulug‘ to‘lqinni,
Boshlab berdi davlat boshimiz.
Dala dashtu ko‘cha-ko‘yingni,
Burkagaymiz bog‘u bo‘stonga.
Havas qilgay bu jabhada ham,
Ahli dunyo O‘zbekistonga.
Prezident daraxt ekmoqda...
Abdusaid KO‘CHIMOV,
senator
Bismillahir Rohmanir Rohiym.
Alloh taologa bitmas-tuganmas hamdu sanolar bo‘lsin.
Payg‘ambarimizga mukammal va batamom salavotu durudlar bo‘lsin.
Faqihlar fiqhga shunday ta’rif berishadi: «Fiqh mukallaflarning amallarini halol va haromlik, fasod va sahihlik jihatidan o‘rganadigan ilmdir». Bu ta’rifni ham kengroq tahlil qilib ko‘raylik. «O‘rganadigan ilm» nima degani? Hozirgina «Ilm bir narsaning voqelikka muvofiq kelishidir», dedik.
Fiqhning mavzusiga bir misol keltiraylik. Masalan, men mukallafman. Xotinimga «Sen taloqsan», dedim. Buning hukmi nima bo‘lishini fiqh o‘rganadi. Demak, fiqh men kabi mukallaflarning mana shu kabi holatlarini o‘rganadi. Masalan, men sherikchilik aqdini tuzishim mumkin, biron narsani sotishim, ijaraga olishim mumkin. Fiqh ana shunday holatlarni, men qilgan ishning halol yoki harom, sahih yoki fasodligini o‘rganadi. Demak, fiqhning mavzusi mukallaflar qiladigan amallarning holatini o‘rganishdir.
Faqihlarning fiqhga bergan ta’riflarida «dalil» degan so‘z bormi? Yo‘q. Ular faqat mukallaflarning amallari haqida gapirishdi, hukmlarning mukallaflarga nisbatan joriy bo‘lish holatlariga e’tibor qaratishdi. Demak, umumiy qilib aytadigan bo‘lsak, fiqhga ikki xil ta’rif berildi. Biri usuliy ulamolarning ta’rifi, ya’ni «Qur’on va Sunnatdan hukmlarni qay tarzda chiqarib olish haqidagi ilm» degan ta’rif. Ikkinchisi fuqaholar bergan ta’rif bo‘lib, unda hosil bo‘lgan hukmlarning mukallaflarga qanday joriy qilinishi asosiy o‘ringa qo‘yildi. Bu hukmlar mutlaq mujtahidlar tarafidan chiqariladi. Hukmni faqat mutlaq mujtahid chiqara oladi. Ana shu mujtahid muayyan bir hukmni Qur’on va Sunnatdan qanday chiqarganini o‘rganish usul ilmining mavzusidir. Chiqarilgan hukmni o‘zimizga va jamiyatga tatbiq qilish esa muftiy va faqihlarning ishidir.
Demak, fiqhga ikki xil qarash mumkin ekan: hukmni chiqarib olish va uni tatbiq qilish. Bizning xatoimiz shuki, hukmni ishlab chiqish bilan uni tatbiq qilish orasidagi farqni tushunmayapmiz. Tushunmaganimiz uchun keraksiz gaplarni gapiryapmiz. Biz yuqorida aytib o‘tgan ikki yo‘nalish – tahallul, ya’ni dinga yengil qarash va tashaddud, ya’ni dinda g‘uluvga ketish yo‘nalishlari yo ikkinchi ta’rifdan bexabar qolishdi, yoki unga e’tiborsiz qarashdi. Ular faqat birinchi ta’rifni, ya’ni hukmni qay tarzda ishlab chiqishni izohlashdi.
Masalan, siz birinchi yil ilm olayotgan bo‘lsangiz, ular sizga: «Sen aytgan hukmni faqat dalil keltirsang, qabul qilamiz», deyishadi. Axir siz hali dalillarni bilmaysiz-ku! Birorta jumlani oyat deb o‘ylashingiz mumkin, lekin aslida u oyat bo‘lmasligi mumkin. Bir hadisni Buxoriyda kelgan, deb aytishingiz mumkin, lekin u Buxoriydan rivoyat qilinmagan, to‘qima hadis bo‘lib chiqishi mumkin, chunki siz hali dalillarni o‘rganmagansiz. Ular mana shu darajadagi odamlardan dalil so‘rashdi, ochiq-oydin dalili bo‘lmagan hukmni esa botilga chiqarishdi. Bunga biroz kengroq yondashish kerak...
Yuqorida aytganimdek, asosiy maqsadim ta’riflarga doir qo‘shimcha ma’lumotlarni aytib o‘tish edi. Keling, shu masalani ko‘raylik. Ana o‘sha yo‘nalish egalari har bir hukmga dalil talab qilishyapti. Avvalo ayting-chi, dalil nima o‘zi? Ular: «Dalil – bu Qur’on va Sunnat», deyishadi. Ularning «Dalil Qur’on va Sunnatdir», deyishi ilmiy ma’noda xatodir, chunki dalilni faqat Qur’on va Sunnatgagina cheklab qo‘ysak, dinni zoye qilib qo‘yamiz, chunki bulardan boshqa dalillar ham bor. Dalil to‘g‘ri yondashish orqali talab qilingan ma’lumotga yetkazadigan manbadir. Demak, Qur’on va Sunnat dalillarning asosiy qismidir, lekin dalillarning barchasi emas, chunki ijmo’ ham dalil, qiyos ham dalildir. To‘g‘ri yondashish orqali talab qilingan ma’lumotga yetkazadigan har qanday manba dalil bo‘ladi. Lekin bu gapni ular tushunmaydi. Ular dalilni faqat Qur’on va Sunnat, deb tushunishadi.
«Hanafiy mazhabiga teran nigoh» kitobidan