“Ka’b ibn Iyoz (r.a.) rivoyat qiladi: «Rasululloh (s.a.v.)ning bunday deb aytayotganlarini eshitdim: “Har bir ummat uchun fitna bor, mening ummatim fitnasi mol-dunyodir” (Imom Termiziy).
Sharh. Imom Termiziy sahihligini aytgan ushbu hadisda Payg‘ambarimiz (a.s.) mol-dunyo mavzusiga e’tibor qaratganlar. Sharhchilar hadisdagi “fitna”ni zalolat va ma’siyat, ya’ni adashish va Haqqa osiylik deb izohlashgan. Ya’ni, bu ummatni haq yo‘ldan ozdirib, dindan uzoqlashtiradigan eng muhim omil moddiyat va moldir. Islom dushmanlarining oshkora va maxfiy tashkilotlari musulmonlarni yo‘ldan toydirish uchun ko‘pincha moddiyat va mol-dunyodan tuzoq sifatida foydalanishmoqda. Buni kuzatib turib, Alloh taoloning: “Kofir bo‘lganlar mol-mulklarini Alloh yo‘lidan to‘sish uchun sarflaydilar” (Anfol, 36), degan ogohlantiruvining amaldagi isbotini ko‘ramiz. Payg‘ambarimiz (a.s.)ning yuqoridagi hadislari bilan g‘aybdan xabar berishlariga yana bir karra imon keltiramiz.
Ayni paytda, bu hadisni noto‘g‘ri talqin qilmaslik kerak. Islom dini aslida boylik va moddiy kuch-qudratga qarshi emas. Aksincha, musulmonlarni mehnat qilishga va pul topishga targ‘ib etadigan ko‘plab hadislar bor. Dinimizning muhim qismi bo‘lmish zakot, haj, sadaqa kabi farz va mandub amallarni bajarish uchun, albatta, mol-dunyoga ega bo‘lish kerak. Shuningdek, “Beruvchi qo‘l oluvchi qo‘ldan yaxshidir”, “Allohning nazdida kuchli mo‘min kuchsiz mo‘mindan yaxshiroq va suyukliroqdir”, “Taqvodor kishiga boylikning hech bir zarari yo‘qdir” kabi hadislar musulmonlarni mehnatga, moddiy jihatdan baquvvat bo‘lishga undaydi.
Shunday ekan, mol va moddiyatni yomonlashdan maqsad, agar hushyor, sergak bo‘linmasa, axloqiy va diniy jihatdan tubanlashishga olib kelishi mumkinligidan ogohlantirishdir. Unutmaylikki, taraqqiyot, rivojlanish yo‘qchilik va ehtiyojdan kelib chiqqani kabi, qoloqlik va tanballik ham boylik keltirgan to‘kinlik, isrof sababli yuzaga keladi. Bunga eng yorqin misol Saodat asri va undan keyingi sahobalar davridir. O‘sha paytda ochlikdan sillasi qurib, qorniga tosh bog‘lab yurgan odamlar qisqa muddatda dunyoning uch qit’asiga Allohning haq dinini yetkazishdi. Zamonlar o‘tib, butun dunyo xazinalari musulmonlarga qarab oqa boshlaganida esa, odamlar bamaylixotirlikka va dangasalikka berilishdi. Oqibatda ilm-fan, davlat boshqaruvi va boshqa sohalarda dunyoga ustozlik qilgan musulmon olami taraqqiyotdan orqada qolgan, qaram va boqimanda holga tushib qoldi.
Shunday ekan, azaliy va abadiy haqiqatlarni yetkazuvchi bo‘lgan Payg‘ambarimiz (a.s.)ning mol-dunyo borasidagi tutumlarini ushbu hadisdan bilib olsak bo‘ladi: «Odamlar mol-dunyo borasida to‘rt qismdir: bir banda bor, Alloh unga mol va ilm bergan, u moli xususida Allohdan qo‘rqadi va uni silai rahm uchun sarflaydi. Molidagi Allohning haqqini biladi va uni ado etadi. Mana shu odam eng yuksak martabaga erishadi.
Yana bir banda bor, Alloh unga ilm berganu ammo mol bermagan. U yaxshi niyatda: “Agar molim bo‘lsa edi, falonchiga o‘xshab xayrli yo‘llarga sarflardim”, deb orzu qiladi. Alloh uning niyatini qabul qiladi va oldingilar bilan teng ajr beradi.
Uchinchi (xil) banda bor, moli yetarli, lekin Alloh unga ilm bermagan. U molini shahvat va buzuqlik-fitna yo‘llariga sarflaydi. Na Rabbidan qo‘rqadi va na silai rahm qiladi. Molidagi Allohning haqqini ham bilmaydi. Bu eng yomon martabadir.
To‘rtinchi (xil) kimsa bor, Alloh unga mol ham, ilm ham bermagan. Ammo u isrofchilarga hasad qilib: “Qaniydi, mening ham pulim bo‘lsaydi, falonchiga o‘xshab sarflab, unga o‘xshab yashardim”, deydi. U ham niyati sabab o‘sha isrofgarlar bilan gunohda teng sherik bo‘ladi».
Manba:irfon.uz
Bugungi kunda Imom Moturidiy va moturidiylik haqida ko‘plab kitob, maqola, magistrlik, doktorlik ishlari bajarilmoqda. Imom Moturidiy hayotini atroflicha o‘rganish, uning fiqh, aqida va tasavvuf fanlariga aloqador jihatlarini ochib berish bugungi kunning dolzarb masalalaridan biri hisoblanadi.
Imom Moturidiy xalqni jipslashtirishda, uning bilimini mustahkamlashda, bag‘rikenglik tamoyillarini yoyishda muhim ahamiyat kasb etadi. Uning adashgan toifalar bilan keskin tortishuvlari, sog‘lom e’tiqod asoslarini himoya qilishi musulmonlar orasida iliq qabul qilingan. Bugungi kunda ham Moturidiyning ilm-ma’rifatga bo‘lgan munosabati xalqimiz ma’naviy hayotida alohida o‘rin egallaydi.
Moturidiy ta’limotlari nafaqat diniy, balki umuminsoniy qadriyatlarga ham asoslangan. U insonlar o‘rtasidagi hamjihatlik va bag‘rikenglikni alohida ta’kidlab, musulmonlar orasida tinchlik hamda totuvlikka chaqirgan. Bu g‘oyalar bugungi kunda jamiyatimiz uchun ham dolzarb hisoblanadi.
Abu Mansur Moturidiy hayoti va ijodiga oid manbalar Abul Yusur Pazdaviy (493-1100)ning “Usul ad-din”, Abu Muin Nasafiyning (508-1114) “Tabsirat al-adilla”, Ibn Fazlulloh Umariyning (749-1348) “Masolik al-absor fi mamolik al-amsor”, Abdulqodir ibn Abul Vafo Qurashiyning (775-1373) “al-Javharat al-muziya fi tabaqot al-hanafiya”, Ibn Qutlubug‘oning (879-1474) “Toj at-tarojim”, Muhammad Murtazo Zabidiyning (1205-1791) “Ithof as-sodat al-muttaqin bi-sharhi Ihyo ulum ad-din” va Muhammad Abdulhay Laknaviyning (1304-1887) “al-Favoid al-bahiya fi tarojim al-hanafiya” asarlarida uchraydi. Shuningdek, zamonaviy tadqiqotchilardan Abdulmalik Sa’diy, Shovosil Ziyodov, Saidmuxtor Oqilov, So‘nmas Qutlug‘, Hamza Bakriy, Sa’d Ahmad Damanhuriy, Bilqosim G‘oliy kabi mutaxassislar mavzu doirasida risola va ilmiy ishlar e’lon qilgan.
Muhammad ibn Muhammad ibn Mahmud Abu Mansur Moturidiy Samarqandiy (333-944) – islom olamining buyuk olimlaridan biri bo‘lib, uning nomini tilga olgan har bir musulmon ilmu irfon va ma’rifat olamining beqiyos nurini his etadi. Moturidiy o‘z davrida nafaqat aqida va kalom ilmida, balki umumiy islom ilmlarini shakllantirishda ham beqiyos hissa qo‘shgan buyuk zotdir. U tanlagan yo‘l bugungi kunda ham ahamiyatini yo‘qotmagan va musulmon ummatining ma’naviy merosi sifatida o‘rganilib kelmoqda.
U yashagan davrga kelib (IX asrning oxiri – X asrning birinchi yarmi) Movarounnahrda to‘g‘ri yo‘ldan adashgan turli guruh va firqalar ko‘paydi. Ularning aksari iymon-e’tiqod masalalari bo‘yicha bahsu munozaralar tufayli vujudga kelgan edi. Mana shunday murakkab sharoitda alloma Abu Mansur Moturidiy yetishib chiqdi va ularning noto‘g‘ri fikrlariga asosli raddiyalar berdi. U hanafiy mazhabi asoschisi Abu Hanifaning (699-767 yy.) ta’limotiga suyangan holda o‘ziga xos kalom maktabini yaratdi. U asos solgan moturidiylik ta’limoti keyinchalik Samarqand kalom maktabi doirasidan chiqib, butun islom olamiga tarqaldi va sunniylikdagi ikki yirik kalom maktabining biri sifatida tanildi.
Manbalarda Imom Moturidiyning “Rabboniy olim va zohid” deb vasf etilishi, tasavvufda uni yuqori martabalarga chiqqanini anglatadi. Jumladan, olim o‘zining “Ta’vilot al-Qur’on” tafsirining bir qator o‘rinlaridagi oyatlar sharhida ilohiy muhabbat, zuhd, taqvo, dunyoga berilmaslik kabi tasavvufning nozik qirralari haqida so‘z yuritgan. Mazkur oyatlarning tafsirida kelgan ma’lumotlar Imom Moturidiyning tasavvuf peshvosi sifatida baholash imkonini beradi.
Xususan, u “Ahzob” surasining 113-oyati sharhida zuhdni ikki qismga taqsimlab, uni batafsil izohlagan. Shuningdek, Imom Moturidiy: “Yer yuzi nabiy yoki valiydan xoli bo‘lmaydi” degan. Abul Yusur Pazdaviy (vaf. 493-1100) o‘zining “Usul ad-din” asarida Imom Moturidiy haqida quyidagilarni qayd qilgan: “U karomat sohibi va ahli sunna val jamoaning raislaridan bo‘lgan. Bobom Zohid Abdulkarim ibn Musodan naql qilishicha, Moturidiyning ko‘plab karomatlari bo‘lgan”.
Alisher Navoiy o‘zining “Nasoyim al-muhabbat” asarida ham Imom Moturidiyning karomatini zikr qilib, u kishi haqida shunday degan: “Shayx Abu Mansur al-Moturidiy o‘z zamonining a’lam ulamosi ermish. Ul vaqt ulamosi alarni “Sulton al-muizzin” der ermishlar. Zohir va botin ulumlari bila orosta ermishlar”.
Bugungi kunda moturidiylik ta’limotini izchil o‘rganish, manbalarini atroflicha tahlil qilish xorijiy va mahalliy mutaxassislar oldida turgan ulkan vazifalardan biridir. Imom Moturidiy xalqaro ilmiy tadqiqot markazi tomonidan olimning “Ta’vilot al-Qur’on” va “Kitob at-tavhid” asarlarini o‘zbek tiliga tarjima qilinishi yurtimizda moturidiylik ta’limoti tadqiq qilinishining yanada rivojlanishi belgisi sifatida baholash mumkin.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining tegishli qaroriga asosan joriy yilda Imom Moturidiy tavalludining 1155 yilligi keng nishonlanishi va Samarqand shahrida “Moturidiylik – barikenglik, mo‘tadillik va ma’rifat ta’limoti” nomli xalqaro ilmiy-amaliy anjuman o‘tkazilishi buyuk olimning xizmatlarini xalqaro miqyosda e’tirof etilishiga zamin yaratadi.
A.Alloqulov, Imom Moturidiy xalqaro
ilmiy-tadqiqot markazi bo‘lim boshlig‘i.
O‘zA